books/Satyry_Cz1_Gracz.xml

   1 <?xml version='1.0' encoding='utf-8'?>
   2 <utwor>
   3   <rdf:RDF xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#" xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/">
   4     <rdf:Description rdf:about="http://wiki.wolnepodreczniki.pl/index.php?title=Lektury:Krasicki/Satyry/Cz%C4%99%C5%9B%C4%87_pierwsza/Gracz">
   5       <dc:creator xml:lang="pl">Krasicki, Ignacy</dc:creator>
   6       <dc:title xml:lang="pl">Satyry - Część 1 - (12) Gracz</dc:title>
   7       <dc:contributor.editor xml:lang="pl">Sekuła, Aleksandra</dc:contributor.editor>
   8       <dc:contributor.technical_editor xml:lang="pl">Hernas, Marcin</dc:contributor.technical_editor>
   9       <dc:publisher xml:lang="pl">Fundacja Nowoczesna Polska</dc:publisher>
  10       <dc:subject.period xml:lang="pl">Oświecenie</dc:subject.period>
  11       <dc:subject.type xml:lang="pl">Epika</dc:subject.type>
  12       <dc:subject.genre xml:lang="pl">Satyra</dc:subject.genre>
  13       <dc:description xml:lang="pl">Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Partnerem projektu jest Prokom Software SA. Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.</dc:description>
  14       <dc:identifier.url xml:lang="pl">LINK DO STRONY W SERWISIE WOLNELEKTURY.PL</dc:identifier.url>
  15       <dc:source.URL xml:lang="pl">http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=3761&amp;from=&amp;from=generalsearch&amp;dirids=1&amp;lang=pl</dc:source.URL>
  16       <dc:source xml:lang="pl">Krasicki, Ignacy (1735-1801), Satyry i listy, oprac. Zbigniew Goliński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, wyd. 1, Wrocław 1958</dc:source>
  17       <dc:rights xml:lang="pl">Domena publiczna - Ignacy Krasicki zm. 1801</dc:rights>
  18       <dc:date.pd xml:lang="pl">1801</dc:date.pd>
  19       <dc:format xml:lang="pl">xml</dc:format>
  20       <dc:type xml:lang="pl">text</dc:type>
  21       <dc:type xml:lang="en">text</dc:type>
  22       <dc:date xml:lang="pl">2008-02-12</dc:date>
  23       <dc:audience xml:lang="pl">L</dc:audience>
  24       <dc:language xml:lang="pl">pol</dc:language>
  25     </rdf:Description>
  26   </rdf:RDF>
  27   <liryka_l>
  28     <extra>
  29       <!--<elementy_poczatkowe>-->
  30     </extra>
  31     <autor_utworu>Ignacy Krasicki</autor_utworu>
  32     <nazwa_utworu>Gracz</nazwa_utworu>
  33     <extra>
  34       <!--</elementy_poczatkowe>-->
  35     </extra>
  36     <extra>
  37       <!--<tekst_glowny>-->
  38     </extra>
  39     <strofa><wers_akap>Słusznie niżnik czerwienny<pr><slowo_obce>niżnik czerwienny</slowo_obce> --- walet kierowy.</pr>, a kinal<pr><slowo_obce>kinal</slowo_obce> --- walet atutowy.</pr> z nazwiska,</wers_akap>/
  40 Uczczony matedorstwem<pr><slowo_obce>matedorstwo</slowo_obce> --- starszeństwo w kartach; <slowo_obce>matador</slowo_obce> --- najstarsza karta atutowa.</pr>. Jemu kart igrzyska/
  41 Winniśmy; a walecznym dumne bohatyrem,/
  42 Wyszły na świat szulery pod wodzem Lahirem<pr><slowo_obce>Lahir</slowo_obce> --- Etienne de Vignoles (1390--1433), znany bardziej pod nazwiskiem La Hire, jeden z przywódców wojsk króla francuskiego Karola VII; nazwiskiem jego ochrzczono we Francji waleta kierowego. Tradycyjne przypisywanie La Hire'owi wynalezienia kart do gry nie jest zgodne z prawdą historyczną.</pr>./
  43 Tak się zwał ten, co pierwszy dla zabawnej współki/
  44 Pod różnymi barwami zebrał cztery pułki/
  45 I każąc się bić lalkom, głupiego gdy bawił,/
  46 Wszystkim jego następcom kunszt zacny objawił./
  47 Weszły karty w potrzebę tak jak innych wiela,/
  48 0 których dziwacki wymysł gdy ludziom udziela,/
  49 Płaciemy haracz modzie. Stąd tyrany nowe,/
  50 Króle winne, czerwienne, żołędne, dzwonkowe<pr><slowo_obce>Króle winne, czerwienne...</slowo_obce> --- staropolskie nazwy kolorów w kartach, obok których w XVIII w. wprowadzono nazwy francuskie: pik, kier, trefl, karo.</pr>,/
  51 Bez względu na poddanych majątku ostatki/
  52 Coraz cięższe wkładają jarzma i podatki./
  53 <wers_akap>Łask pańskich (jak zazwyczaj) rywale, rywalki,</wers_akap>/
  54 Dworzany --- niżnikowie, faworytki --- kralki<pr><slowo_obce>kralka</slowo_obce> --- dama kierowa.</pr>,/
  55 Zawżdy w wojnie, a z nimi i ich adherenci<pr><slowo_obce>adherent</slowo_obce> --- stronnik, poplecznik.</pr>,/
  56 Biją wszystkich, skoro się ich kolor wyświęci<pr><slowo_obce>kolor wyświęci się</slowo_obce> --- zostanie kolorem atutowym.</pr>./
  57 <wers_akap>Król najstarszy u innych; nasz jarzmu niezdolny,</wers_akap>/
  58 Pod tuzem<pr><slowo_obce>tuz</slowo_obce> --- as w kartach.</pr> jak pod prawem sadza go lud wolny./
  59 Bije więc wstępnym bojem i króle, i kralki,/
  60 A my głupi, co gramy, płaciemy za lalki./
  61 <wers_akap>I lalki nam też płacą. Co ziemi i piędzi</wers_akap>/
  62 Nie miał przedtem, dziś Marek hrabia na żołędzi<pr><slowo_obce>Marek hrabia na żołędzi</slowo_obce> --- tj. na treflu, bo zdobył majątek szulerską grą w karty. Ironiczny tytuł hrabiego na żołędzi wystylizowany jest na wzór ówczesnych tytułów rodowych, np. Jacek hrabia Fredro na Pleszowicach i Hoczwi.</pr>./
  63 Z łaski malowanego króla jegomości/
  64 Posiada sumy, weksle, fanty, majętności./
  65 Jako strumyk, co z letka po kamyczkach ścieka,/
  66 Nim się z niego tak znaczna ustanowi rzeka,/
  67 Iż ją majtek w żegludze żartkim porze<pr><slowo_obce>porze</slowo_obce> --- pruje.</pr> wiosłem,/
  68 Tak szedł Marek do zbiorów szulerskim rzemiosłem./
  69 Podłe są grów wspaniałych pierwsze towarzyszki,/
  70 Chcesz przyjść do faraona<pr><slowo_obce>faraon</slowo_obce> --- hazardowa gra w karty, niezwykle popularna w Polsce od czasów saskich.</pr>, trzeba zacząć w pliszki<pr><slowo_obce>pliszki</slowo_obce> --- gra polegająca na rzucaniu czterech rozłupanych drewienek z gałęzi. Wygrana zależała od tego, czy ktoś rzucił do pary, tj. dwa drewienka na stronę płaską, białą i drugie dwa na stronę półokrągłą lub wszystkie cztery na jedną stronę.</pr>,/
  71 Trzeba skrzętnym staraniem, gdy pora użycza,/
  72 Próbować różnych losów i w rusa<pr><slowo_obce>rus</slowo_obce> --- gra w karty, w której ten wygrywał, kto miał trzy kolejne karty starsze lub jednego koloru</pr>, i w bicza<pr><slowo_obce>bicz</slowo_obce> --- rodzaj popularnej gry karcianej.</pr>,/
  73 A zacząwszy w ciskankę<pr><slowo_obce>ciskanka</slowo_obce> --- gra pieniędzmi lub liczmanami: ,,orzeł czy reszka”.</pr> z chłopcy, po miesiącu/
  74 Kończyć z pany wśród luster grając po tysiącu./
  75 Najśmielej wódz takowy do zwycięstwa zmierza,/
  76 Który się od prostego dosłużył żołnierza./
  77 <wers_akap>O wy, dusze wyborne i większe nad prawo!</wers_akap>/
  78 Wspaniały punkt honoru co trzymając żwawo,/
  79 Zaufani, że na was cios kary nie natrze,/
  80 Na bankowym fortunę stawiacie teatrze,/
  81 A szacownej wolności stawając się wzorem,/
  82 Domy wasze stawiacie szulerstwu otworem./
  83 Pozwólcie, dusze wielkie, dusze uwielbione,/
  84 Niechaj igrzysk Fortuny uchylę zasłonę./
  85 <wers_akap>Asamble<pr><slowo_obce>Asamble</slowo_obce> --- bale, reduty były miejscem szczególnie wysokiej gry w karty.</pr>. Niosą karty i sztony<pr><slowo_obce>sztony</slowo_obce> --- liczmany, znaczki metalowe lub kościane zastępujące umownie pieniądze w grze.</pr>, i marki,</wers_akap>/
  86 A jako bankierowie na walne jarmarki<pr><slowo_obce>bankierowie na walne jarmarki</slowo_obce> --- kontrakty, wielkie doroczne zjazdy szlachty dla dokonywania transakcji handlowych. Na kontraktach bywali również przedstawiciele bankierów warszawskich, zwanych także wekslarzami.</pr>,/
  87 Zasiadają szulery w wielkie dzieła wprawne,/
  88 Koło nich jak na smyczy pacyjenty sławne./
  89 Ten nowy kabalista zaczyna kwerendy<pr><slowo_obce>kwerendy</slowo_obce> --- poszukiwania, badania.</pr>,/
  90 Stawił na piątkę z asem połowę arendy<pr>Kitowicz pisze: ,,Zrobił się z tej gry wielom stopień do fortuny, wielom do upadku, gdy w profesją [zawód] szulerów, przedtem wzgardzoną i tylko między małym ludem zachowanie mającą [...] weszli ludzie dystyngwowani, a nawet najwięksi panowie stali się szulerami, ogrywając jedni drugich nie tylko z gotowych pieniędzy, ale nawet z nieruchomych substancji, z dóbr, z klejnotów i całej fortuny. Kiedy na jedną kartę wolno było stawić i tysiąc czerwonych złotych, i sto tysięcy, i przez jedne noc możno było miernie majętnemu lub synowi szlachcica, wyprawionemu do dworu albo do palestry, ograć się do koszuli”. (J. Kitowicz, <tytul_dziela>Opis obyczajów</tytul_dziela>, s. 577).</pr>,/
  91 Tamten, zazdrosnym okiem patrząc na kolegę,/
  92 Sypie na kralkę pełną pszenicy komięgę<pr><slowo_obce>komiega</slowo_obce> --- statek rzeczny do spławiania zboża.</pr>./
  93 przegrał niżnik, ów niżnik, co się był tak wsławił,/
  94 Zgniótł Antoni złoczyńcę i w komin wyprawił./
  95 Marcin damie łeb urwał za dwa łaszty<pr><slowo_obce>łaszt</slowo_obce> --- dawna miara towarów sypkich, równa około 3840 l.</pr> żyta,/
  96 Klnie Jędrzej nieszczęśliwy i zębami zgrzyta,/
  97 A że sąsiad na takąż jak on kartę stawia,/
  98 Dąsa się na sąsiada, mruczy i przymawia./
  99 I ów przegrał i westchnął, a Jędrzej się cieszy./
 100 Coraz więcej zgromadza zysk szulerskiej rzeszy:/
 101 <begin id="b1202432670803"/><motyw id="m1202432670803">Los, Pieniądz, Zabobony</motyw>Złoto brzęczy, ten daje, a tamten odbiera,/
 102 Ów, że przegrał, za siebie coraz się obziera,/
 103 Ktoś mu przyniósł nieszczęście. Piotr przegrał na kralkę,/
 104 Byłby i więcej przegrał, szczęściem postrzegł balkę<pr><slowo_obce>szczęściem postrzegł balkę</slowo_obce> --- według rozpowszechnionego wśród karciarzy przesądu miejsce pod belką w suficie przynosi nieszczęście w grze.</pr><end id="e1202432670803"/>,/
 105 Posunął się, a miejsca gdy lepszego siąga,/
 106 Już nietrwożny, jak siedzi, zgrał się do szeląga./
 107 Zgrał się, a nowy Tytan<pr><slowo_obce>nowy Tytan</slowo_obce> --- według mitologii starożytnej walczący z Zeusem Olbrzymi (już w starożytności myleni często z Tytanami) spiętrzyli szczyt Pelion na górze Ossie, aby dostać się na Olimp.</pr>, zjadłością rozżarty,/
 108 Jak Ossę i Pelijon rzucił w górę karty;/
 109 Wyzywa, a w perorach<pr><slowo_obce>perora</slowo_obce> --- długie rozwlekle przemówienie.</pr> żwawo rozpoczętych/
 110 Bluźni żywych, umarłych i grzesznych, i świętych./
 111 <wers_akap>Piotr więcej jeszcze przegrał, przecież się uśmiecha,</wers_akap>/
 112 Śmiech w uściech, a łzy w oczach, więc tajemnie wzdycha./
 113 Żal dokucza, wstyd broni; trójka nieszczęśliwa,/
 114 Trójka niegdyś pomyślna, a teraz zdradliwa,/
 115 Poczwórnym złym padnieniem zgubiła go marnie,/
 116 Osierocone złoto chciwy bankier garnie./
 117 Nie masz czasu i żegnać miłe towarzysze,/
 118 Poszedł smutny, siadł w kącie i satyry pisze./
 119 Pisz, bracie! dobre będą, piękne i zbawienne./
 120 <wers_akap>W drugim kącie, na losy płaczący odmienne,</wers_akap>/
 121 <begin id="b1202432784306"/><motyw id="m1202432784306">Klęska, Los</motyw>Co największą pociechą strapionego gracza,/
 122 Znalazł Łukasz nieszczęsnych awantur słuchacza./
 123 Za nic Rzymu i Aten sławne oratory,/
 124 Naówczas kiedy szuler płaczliwe perory/
 125 Rozpoczyna wybornym sposobem i kształtem:/
 126 Jakim los rozjuszony niesłychanym gwałtem/
 127 Srożył się, jak tylekroć szczęsne i wygrane,/
 128 Owe karty z kabały, karty doznawane,/
 129 Odmieniły się wszystkie, odmieniły nagle,/
 130 A gdy dął wiatr pomyślny w rozpuszczone żagle,/
 131 Gdy już okręt ku mecie dążył w bystrym biegu,/
 132 Gdy już portu dotykał, rozbił się na brzegu./
 133 Rozbił się! --- Umilkł mówca --- westchnął, głową kiwnął,/
 134 Rozbił! --- powtórzył słuchacz i żałośnie ziewnął.<end id="e1202432784306"/>/
 135 <wers_akap>Wrzask. --- O co? --- Jak nie wrzeszczyć. Zyski oczywiste</wers_akap>/
 136 Stracił Jan. Wielkim głosem wotum<pr><slowo_obce>wotum</slowo_obce> --- ślubowanie, przysięga.</pr> uroczyste,/
 137 Co w zaklęciu wskroś serce słyszących przenika,/
 138 Czyni, że grać nie będzie... i stawia niżnika./
 139 Stawia zdrajcę, co tyle złota na bank wegnał,/
 140 Stawia na pożegnanie; przegrał... nie pożegnał,/
 141 A losów nieszczęśliwych dopełniając miarki,/
 142 Pozbywszy gotowizny gra teraz na marki./
 143 Źle rzecz sądzić z pozoru. O marki, o sztony!/
 144 Któż by zgadł, żeście czasem warte milijony./
 145 Spytaj Jana, opowie, kościanymi znaki<pr><slowo_obce>kościane znaki</slowo_obce> --- sztony, liczmany z kości.</pr>/
 146 Jak z sług pany, a z panów stały się żebraki./
 147 Piotr kontent. Piotr, co wczoraj trzysta nie żałował./
 148 Dziś wziął rewanż; trzy wygrał, do kieszeni schował./
 149 Oszukał, bo grać przestał, tych, co wczoraj zgrali<pr><slowo_obce>zgrali</slowo_obce> --- zgrali się.</pr>,/
 150 Jęczą nad srogą zemstą, więc się ich użali:/
 151 Niech wygrane odbiorą. Stawił --- przegrał, drugą ---/
 152 I ta poszła. Nie bawiąc z odgrywaniem długo,/
 153 Co chciał pocieszyć niby zawstydzone franty,/
 154 Dał pięćset w gotowiźnie, a tysiąc na fanty<pr><slowo_obce>na fanty</slowo_obce> --- w zastaw.</pr>./
 155 <begin id="b1202432905580"/><motyw id="m1202432905580">Bogactwo, Pan, Sługa, Skąpiec</motyw>Przegrał, lecz pięknie przegrał, nie oszczędza zbioru<pr><slowo_obce>zbiór</slowo_obce> --- majątek.</pr>,/
 156 Ale przegrał na słowo, a to dług honoru./
 157 Niech głód mrą<pr><slowo_obce>głód mrą</slowo_obce> --- umierają z głodu.</pr>. niech klną pana służący niepłatni,/
 158 Żebrak on na potrzeby, na zbytki dostatni./
 159 Pierwszy dług kart u niego niż zasług, niż cnoty,/
 160 Woli płacić za kralkę niż wspomóc sieroty./
 161 Nie kazał tak król polski, lecz kazał czerwienny,/
 162 A zbytek, coraz w głupich zapędach odmienny,/
 163 W tym tylko jest stateczny, że niecnotę wdzięczy./
 164 To nie honor zapłacić, gdy sierota jęczy,/
 165 Kiedy płacze rzemieślnik, sługa strawion pracą,/
 166 A honor, gdy się zbytki i niecnoty płacą?<end id="e1202432905580"/>/
 167 <wers_akap>Jan objął po rodzicach majętność dostatnią,</wers_akap>/
 168 Wjechał w miasto, a wpadłszy w filutowską matnią,/
 169 W takie go facyjendy<pr><slowo_obce>facjenda</slowo_obce> --- spekulacja, afera.</pr> wprawił kunszt łotrowski,/
 170 Że w rok poszły intraty i sumy, i wioski./
 171 Cóż teraz czyni? Oto widząc w worku pustki,/
 172 Z szóstek robi siódemki, a z siódemek szóstki./
 173 Żyje więc jeszcze lepiej, niż kiedy był panem,/
 174 A teraźniejszym dobrze dyrygując stanem,/
 175 Kto wie, jeśli co przegrał, nazad nie odkupi./
 176 A jak zdradę postrzegą? Albo to Jan głupi;/
 177 Wyćwiczył się on nieźle. Są mistrze uczeni,/
 178 Co kiedy zechcą, żołądź uczynią z czerwieni,/
 179 Co pamfila skinalą<pr><slowo_obce>pamfila skinalą</slowo_obce> --- waleta treflowego zamienią w atutowego (kinala).</pr>, a gdy karta zmyka,/
 180 Z króla kralkę uczynią, a z tuza niżnika./
 181 <wers_akap>Świat się przepolerował. Bogdajby był dziki,</wers_akap>/
 182 Bogdaj wiecznie przepadły tuzy i niżniki!/
 183 <begin id="b1202432948762"/><motyw id="m1202432948762">Upadek, Zabawa</motyw>Dla głupich się zaczęły, mądrzy je przejęli/
 184 I co by się kartami bawić tylko mieli,/
 185 Tracą na nich czas drogi, majątek i cnotę,/
 186 A zbrodni filutowskich przejmując ochotę,/
 187 Oszukani, utratni, zdrajcę i oszusty/
 188 Płacą głupstwu dań zdzierstwa, zbytków i rozpusty.<end id="e1202432948762"/>
 189 </strofa>
 190     <extra>
 191       <!--</tekst_glowny>-->
 192     </extra>
 193   </liryka_l>
 194 </utwor>