Added metadata to zapolska_moralnosc_pani_dulskiej1.2.xml.

[wolnelektury.git] / books / 01 / krasinski_nie-boska_komedia.xml

<?xml version='1.0' encoding='utf-8'?>
<utwor>
<rdf:RDF xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#"
xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/">
<rdf:Description rdf:about="http://wiki.wolnepodreczniki.pl/Lektury:Krasi%C5%84ski/Nie-Boska_komedia">
<dc:creator xml:lang="pl">Krasiński, Zygmunt</dc:creator>
<dc:title xml:lang="pl">Nie-Boska komedia</dc:title>
<dc:contributor.editor xml:lang="pl">Sekuła, Aleksandra</dc:contributor.editor>
<dc:contributor.technical_editor xml:lang="pl">Sutkowska, Olga</dc:contributor.technical_editor>
<dc:publisher xml:lang="pl">Fundacja Nowoczesna Polska</dc:publisher>
<dc:subject.period xml:lang="pl">Romantyzm</dc:subject.period>
<dc:subject.type xml:lang="pl">Dramat</dc:subject.type>
<dc:subject.genre xml:lang="pl">Dramat romantyczny</dc:subject.genre>
<dc:description xml:lang="pl">Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.</dc:description>
<dc:identifier.url xml:lang="pl">http://www.wolnelektury.pl/lektura/nie-boska-komedia</dc:identifier.url>
<dc:source.URL xml:lang="pl">http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=592</dc:source.URL>
<dc:source xml:lang="pl">Krasiński, Zygmunt (1812-1859), Nie-Boska komedia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, wyd. 8 zmien., Wrocław, 1965</dc:source>
<dc:rights xml:lang="pl">Domena publiczna - Zygmunt Krasiński zm. 1859</dc:rights>
<dc:date.pd xml:lang="pl">1859</dc:date.pd>
<dc:format xml:lang="pl">xml</dc:format>
<dc:type xml:lang="pl">text</dc:type>
<dc:type xml:lang="en">text</dc:type>
<dc:date xml:lang="pl">2007-11-10</dc:date>
<dc:audience xml:lang="pl">L</dc:audience>
<dc:language xml:lang="pl">pol</dc:language>
</rdf:Description>
</rdf:RDF>


<dramat_wierszowany_l>


<extra><!--<elementy_poczatkowe>--></extra>


<autor_utworu>Zygmunt Krasiński</autor_utworu>

<nazwa_utworu>Nie--Boska komedia</nazwa_utworu>


<motto>,,Do błędów, nagromadzonych przez przodków, dodali to, czego nie znali ich przodkowie --- wahanie się i bojaźń; --- i stało się zatem, --- że zniknęli z powierzchni ziemi i wielkie milczenie jest po nich<pr><slowo_obce>Do błędów nagromadzonych...</slowo_obce> --- dwa pierwsze wydania (1835, 1837), a także rękopiśmienna kopia jako źródło cytowanych słów podają <tytul_dziela>Koran ks. 2, vers. 18</tytul_dziela>. Jak stwierdził Kleiner (w poprzednich wyd. Bibl. Nar.) --- zdania takiego w <tytul_dziela>Koranie</tytul_dziela> nie ma, a wskazane miejsce poświęcone jest potępieniu niewiernych, którzy ,,podobni są ludziom zatykającym sobie uszy przed grzmotem". W III wydaniu motto podpisane zostało: ,,Bezimienny", co oznaczać miało samego autora Nie--Boskiej komedii wydawanej anonimowo. W użyciu tego motta można dopatrzyć się charakterystyki sytuacji arystokracji i osobistego stosunku Krasińskiego do własnej klasy.</pr>".</motto>

<motto_podpis>Bezimienny</motto_podpis>


<motto>,,To be, or not to be, that is the question<pr><slowo_obce>To be or not to be...</slowo_obce> (ang.) --- Być albo nie być --- oto jest pytanie. Jest to początek słynnego monologu Hamleta z tragedii Szekspira. Krasiński wraz z wieloma współczesnymi uważał te słowa za wyrażenie, którego sens w pełni mogło zrozumieć pokolenie romantyków. ,,Nigdy na tym świecie nie znalazłem nic, co by dla mnie dorównywało sile nieodpartej, mocy magicznej tego wiersza..." --- pisał poeta w liście z r. 1834 do Joanny Bobrowej, dodając: ,,Dziesięć razy na dzień jest on na mych ustach lub w mej myśli".</pr>".</motto>

<motto_podpis>Hamlet</motto_podpis>


<dedykacja>
<akap>Poświęcone Marii<pr><slowo_obce>Poświęcone Marii</slowo_obce> --- pod imieniem Marii ukrywa się kobieta, która w tym okresie (1834--1838) odegrała w życiu uczuciowym Krasińskiego wybitną rolę --- Joanna Bobrowa. W wyd. III utworu dedykacji brak. Dedykowanie utworu osobie o tym samym imieniu co bohaterka dramatu, żona hrabiego Henryka, pobudziło niektórych krytyków do snucia pomysłów interpretacyjnych: ,,Dedykowanie utworu Marii staje się pięknem już w pierwszej przygrywce poetycznej orkiestry, a występuje i później, kiedy w wyrażeniu: Maria, imieniu o podwójnym sensie, zjawia się amfibolia marzycielskiej miłości. Czy jest to nieszczęśliwa żona bohatera, której nieskończona wierność została nagrodzona obłąkaniem, czy już tu jest to apoteoza katolicyzmu: Maria gwiazda morza, wieczny symbol macierzyńskiej miłości? Są to aluzje do obu, do żadnej z osobna, aluzje, które stapiają się w jedną wierność kobiecą" (A. Jung, <tytul_dziela>Ein polnischer Dante</tytul_dziela> [w:] <tytul_dziela>Charaktere, Charakteristiken und vermischte Schriften</tytul_dziela>, Konigsberg 1848, s. 26).</pr></akap>
</dedykacja>


<extra><!--</elementy_poczatkowe>--></extra>


<extra><!--<tekst_glowny>--></extra>


<naglowek_akt>CZĘŚĆ PIERWSZA<pr>Epicko---liryczne partie <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> porównywane były często przez badaczy utworu do uwertur muzycznych. Pełnią one jakby funkcję komentarza do części dramatycznych. Cytowany już A. Jung pisał: ,,[...] jak powabnie rzuca poeta między opadającą a wznoszącą się kurtyną ciągle nową harmonię tonów, która wprowadza nas w to, co nadchodzi. Te poetyczne intermezza godne są najwyższej uwagi. Ich istota jest całkowicie muzycznej natury, a za każdym razem stanowią uwerturę do tego, co ma nastąpić" (s. 25--26).</pr></naglowek_akt>


<akap><begin id='b1187696181773' /><motyw id='m1187696181773'>Poeta, Poezja</motyw>Gwiazdy wokoło twojej głowy --- pod twoimi nogi fale morza --- na falach morza tęcza przed tobą pędzi i rozdziela mgły --- co ujrzysz, jest twoim --- brzegi, miasta i ludzie tobie się przynależą --- niebo jest twoim --- chwale twojej niby nic nie zrówna. ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>Ty grasz cudzym uszom niepojęte rozkosze. --- Splatasz serca i rozwiązujesz gdyby<pe><slowo_obce>gdyby</slowo_obce> --- jakby, jak gdyby to był (wianek).</pe> wianek, igraszkę palców twoich --- łzy wyciskasz --- suszysz je uśmiechem i na nowo uśmiech strącasz z ust na chwilę --- na chwil kilka --- czasem na wieki. --- Ale sam co czujesz? --- ale sam co tworzysz? --- co myślisz? --- Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością. --- <begin id='b1221467146662' /><motyw id='m1221467146662'>Wiedza</motyw>Biada ci --- biada! --- Dziecię, co płacze na łonie mamki --- kwiat polny, co nie wie o woniach swoich, więcej ma zasługi przed Panem od ciebie. ---<end id='e1221467146662' /></akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>Skądżeś powstał, marny cieniu, który znać o świetle dajesz, a światła nie znasz, nie widziałeś, nie obaczysz? Kto cię stworzył w gniewie lub w ironii? --- Kto ci dał życie nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim zagrząźniesz w błoto, nim jak płaz pójdziesz czołgać i zadusić się mułem? --- Tobie i niewieście jeden jest początek<pr><slowo_obce>Tobie i niewieście jeden jest początek</slowo_obce> --- zgodne to z poglądem Krasińskiego wyrażonym w liście do Reeve'a, że kobiety to istoty ,,zupełnie ziemskie", mające jednak zdolność ,,do stania się aniołami w chwili jednej" (list z 5 II 1833).</pr> ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap><begin id='b1221467224122' /><motyw id='m1221467224122'>Bóg, Cierpienie</motyw>Ale i ty cierpisz, choć twoja boleść nic nie utworzy, na nic się nie zda. --- Ostatniego nędzarza jęk policzon<pe>Jest to bardzo charakterystyczna dla Krasińskiego skrócona forma --- <slowo_obce>policzon</slowo_obce> zamiast: policzony; <slowo_obce>zbawion</slowo_obce> zamiast: zbawiony itp.</pe> między tony harf niebieskich. --- Twoje rozpacze i westchnienia opadają na dół i Szatan je zbiera, dodaje w radości do swoich kłamstw i złudzeń --- a Pan je kiedyś zaprzeczy, jako one zaprzeczyły Pana. ---<end id='e1221467224122' /></akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Piękności i Zbawienia. --- Ten tylko nieszczęśliwy<pr>Nieszczęśliwym jest poeta, który dostrzega obiektywnie istniejącą poezję i odtwarza ją w sferze materialnej, a więc takiej, która musi ulec zagładzie. Błogosławionym zaś jest ten poeta, którego samo życie jest poezją.</pr>, kto na światach poczętych, na światach, mających zginąć, musi wspominać lub przeczuwać ciebie --- bo jedno tych gubisz, którzy się poświęcili tobie, którzy się stali żywymi głosami twej chwały. ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>Błogosławiony ten, w którym zamieszkałaś, jak Bóg zamieszkał w świecie, niewidziany, niesłyszany, w każdej części jego okazały, wielki, Pan, przed którym się uniżają stworzenia i mówią: ,,On jest tutaj". --- Taki cię będzie nosił gdyby gwiazdę na czole swoim<pr>Rozważania zawarte w tym wstępie do Części I oddziałały wyraźnie na Słowackiego, który w <tytul_dziela>Beniowskim</tytul_dziela> przeciwstawienie poezji--sztuki i poezji--życia ujął w znane, wersety: ,,[...] Roję / Śnię, tworzę; harfy używam lub bicza / I to jest moja poetyczna droga.--- / Lecz z mego życia poemat --- dla Boga" (III, 341--344). W <tytul_dziela>Odpowiedzi na ,,Psalmy przyszłości"</tytul_dziela> pisał: ,,Jam spróbował na mej głowie / Na kształt perły kałakuckiej / Nosić gwiazdę myśli ludzkiej / I z tą gwiazdą żyć surowie" --- jest to według Kleinera aluzja do obrazu owego ,,błogosławionego", który poezję nosi na czole ,,niby gwiazdę". Problem jedności poezji i życia nurtował świadomość romantycznego pokolenia. Kleiner stwierdza w przypisie: ,,Mickiewicz przecież zerwie z poezją, by życie w poemat zmienić". Przytacza też w tym miejscu, rozważania romantyków niemieckich, Z. Wernera i Justinusa Kernera. Ten ostatni twierdził, że ,,prawdziwa poezja milczy tak jak ból prawdziwy".</pr>, a nie oddzieli się od twej miłości przepaścią słowa. --- On będzie kochał ludzi i wystąpi mężem pośród braci swoich. --- A kto cię nie dochowa, kto zdradzi za wcześnie i wyda na marną rozkosz ludziom, temu sypniesz kilka kwiatów na głowę i odwrócisz się, a on zwiędłymi się bawi i grobowy wieniec splata sobie przez całe życie. --- Temu i niewieście jeden jest początek.<end id='e1187696181773' /></akap>




<sekcja_swiatlo />
<sekcja_swiatlo />



<naglowek_osoba><begin id='b1187696850679' /><motyw id='m1187696850679'>Anioł, Małżeństwo</motyw>ANIOŁ STRÓŻ<pr>Nad słowami Anioła Stróża w wyd. I i II znajduje, się epigraf: ,,<slowo_obce>De toutes les bouffonneries la plus sérieuse est le mariage</slowo_obce>". <tytul_dziela>Figaro</tytul_dziela>. ("Ze wszystkich błazeństw najpoważniejszym jest małżeństwo". Beaumarchais, <tytul_dziela>Wesele Figara</tytul_dziela>).</pr></naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pokój ludziom dobrej woli --- błogosławiony pośród stworzeń, kto ma serce<pr><tytul_dziela>Nie--Boska komedia</tytul_dziela> została uznana przez Kleinera za dramat ,,o braku serca". Choć w tej formule nie mieści się cała skomplikowana problematyka dramatu, niewątpliwie w utworze, któremu autor chciał nadać charakter moralitetu chrześcijańskiego, operowanie wskazaniami etyki chrześcijańskiej z jej podstawowym nakazem miłości Boga i bliźniego --- nabiera szczególnej wagi.</pr> --- on jeszcze zbawion być może. --- Żono dobra i skromna, zjaw się dla niego --- i dziecię niechaj się urodzi w domu waszym. ---</akap>
        
                <didaskalia>przelatuje<end id='e1187696850679' /></didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187696962047' /><motyw id='m1187696962047'>Szatan, Kuszenie</motyw>CHÓR ZŁYCH DUCHÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>W drogę, w drogę, widma, lećcie ku niemu! --- Ty naprzód, ty na czele, cieniu nałożnicy, umarłej wczoraj, odświeżony w mgle i ubrany w kwiaty, dziewico, kochanko poety, naprzód. ---</akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap><begin id='b1221467747129' /><motyw id='m1221467747129'>Sława</motyw>W drogę i ty, sławo, stary orle wypchany w piekle, zdjęty z palu, kędy cię strzelec zawiesił w jesieni --- leć i roztocz skrzydła, wielkie, białe od słońca, nad głową poety.<end id='e1221467747129' /> --- <begin id='b1221467788124' /><motyw id='m1221467788124'>Natura, Pozory</motyw>Z naszych sklepów wynidź, spróchniały obrazie Edenu<pr><slowo_obce>Eden</slowo_obce> (hebr.) --- raj.</pr>, dzieło Belzebuba<pr>Belzebub> (z hebr.) --- w <tytul_dziela>Nowym Testamencie</tytul_dziela> pan piekieł i przywódca złych duchów. W utworze Krasińskiego ma on być twórcą ,,spróchniałego obrazu" raju, który to obraz --- niby dekorację teatralną --- złe duchy przechowują w sklepach, czyli podziemiach (staropolskie: <slowo_obce>sklep</slowo_obce> --- piwnica, loch, podziemie). Wokół interpretacji obrazu Edenu rozwinęła się polemika między A. Łuckim a Z. Niemojewską--Gruszczyńską (A. Łucki, <tytul_dziela>Obraz Edenu w <tytul_dziela typ="1">Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela></tytul_dziela>, ,,Ruch literacki", nr 3, s.65--67; Z. Niemojewska--Gruszczyńska, <tytul_dziela>W sprawie obrazu Edenu w <tytul_dziela typ="1">Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela></tytul_dziela>, tamże, nr 5, s. 133--135; A. Łucki, <tytul_dziela>Jeszcze w sprawie obrazu Edenu w <tytul_dziela typ="1">Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela></tytul_dziela>, tamże, nr 6, s.191--192). Kleiner sądzi, że obraz Edenu to przyroda ,,zespolona z jakimiś utopijnymi marzeniami", ,,że plan pierwotny był odmienny", przyroda ,,miała być narzędziem szatana", kuszącego wyobraźnię poety. Za tą interpretacją idzie też wyd. Libery i Sawrymowicza. Według M. Janion interpretacja Edenu jako jednej z trzech wizji--kuszeń może być dwojaka. Po pierwsze można uznać, że Eden stanowi tu synonim natury, tak jak rozumieli ją romantycy: to raj utracony, stan naturalnej szczęśliwości, przeciwieństwo życia w cywilizacji, prosty i harmonijny żywot. Ale można rozumieć ów symboliczny Eden jako oświeceniowy ,,stan naturalny" człowieka związany z filozoficzną utopią XVIII--wiecznych racjonalistów. Wtedy pokusę szatańską łączyć należy z obrazem przyszłego szczęścia ludzkości, jaką roztacza Pankracy w rozmowie z hrabią Henrykiem.</pr> --- dziury zalepiem i rozwiedziemy pokostem --- a potem, płótno czarodziejskie, zwiń się w chmurę i leć do poety --- wnet się rozwiąż naokoło niego, opasz go skałami i wodami, na przemian nocą i dniem. --- Matko naturo, otocz poetę!<end id='e1221467788124' /><end id='e1187696962047' /></akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Wieś --- kościół --- nad kościołem <osoba>Anioł Stróż</osoba> się kołysze.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187697002320' /><motyw id='m1187697002320'>Anioł</motyw>[ANIOŁ STRÓŻ]</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jeśli dotrzymasz przysięgi na wieki, będziesz bratem moim w obliczu Ojca niebieskiego.<end id='e1187697002320' /></akap>
                
                <didaskalia>znika</didaskalia>
        </kwestia>

        
<didaskalia>Wnątrz<pr><slowo_obce>Wnątrz</slowo_obce> --- wnętrze.</pr> kościoła --- świadki --- gromnica na ołtarzu. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187697139652' /><motyw id='m1187697139652'>Małżeństwo</motyw>KSIĄDZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>ślub daje</didaskalia>
        
                <akap>Pamiętajcie na to. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Wstaje para --- <osoba>Mąż</osoba> ściska ręką żony i oddaje ją krewnemu --- wszyscy wychodzą --- on sam zostaje w kościele.</didaskalia>


<naglowek_osoba>[MĄŻ]</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1194612123229' /><motyw id='m1194612123229'>Ślub, Przekleństwo</motyw>Zstąpiłem do ziemskich ślubów<pr><slowo_obce>Zstąpiłem do ziemskich ślubów</slowo_obce> --- najważniejsze znaczenie dla Męża miały ,,śluby duchowe" --- niebiańskie. Śluby ziemskie zatem były pewnego rodzaju ,,zniżeniem", zstąpieniem z wyżyn niebiańskich do ziemskiej rzeczywistości.</pr>, bom znalazł tę, o której marzyłem --- przeklęstwo<pr><slowo_obce>przeklęstwo</slowo_obce> --- forma oboczna do: przekleństwo, przeklęctwo. Mąż niejako sam sprowadza na siebie klątwę. Kleiner pisze przy tej okazji, że ,,romantycy chętnie wiązali losy tragiczne z klątwą jakąś tajemniczą [...] wracano w ten sposób do idei starożytnego fatum". Tu jednak klątwa nie jest tajemnicza. Zanik uczucia do Żony wywołuje skutki, które mieszczą się w ramach motywacji psychologicznej (oczywiście w zakresie dramatu rodzinnego).</pr> mojej głowie, jeśli ją kiedy kochać przestanę. ---<end id='e1194612123229' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1194612253629' /><motyw id='m1194612253629'>Wesele, Panna młoda</motyw>Komnata pełna osób --- bal --- muzyka --- świece --- kwiaty. --- <osoba>Panna Młoda</osoba> walcuje i po kilku okręgach staje, przypadkiem napotyka męża w tłumie i głowę, opiera na jego ramieniu.</didaskalia>


<naglowek_osoba>PAN MŁODY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jakżeś mi piękna<pr>Scena ta między Panem Młodym a Panną Młodą, naszkicowana jak migawka weselna, odezwie się echem w analogicznej scenie <tytul_dziela>Wesela</tytul_dziela> Wyspiańskiego. Na szkicowość scen w <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> zwracano wielokrotnie uwagę. Już Mickiewicz w wykładzie o <tytul_dziela>Nie---Boskiej...</tytul_dziela> w <tytul_dziela>Prelekcjach</tytul_dziela> paryskich mówił: ,,Sytuacje są ledwie zarysowane: cała ta ponura powieść z życia domowego zawarta jest w stu wierszach, opowiedziana na jednej karcie; ale każde słowo jest jakby kroplą wyciśniętą z ogromu cierpień i boleści. Osoby przesuwają się jak cienie w latarni czarnoksięskiej; ukazują nam swój profil, rzadko kiedy pełne oblicze. Mimochodem jeno rzucają nam kilka słów; ale rozważając, rozbierając te słowa, można by uzupełnić ten obraz" (Kurs III, wykład VIII).</pr> w osłabieniu swoim --- w nieładzie kwiaty i perły na włosach twoich --- płoniesz ze wstydu i znużenia --- o, wiecznie, wiecznie będziesz pieśnią moją. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANNA MŁODA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1194612276399' /><motyw id='m1194612276399'>Kobieta, Żona</motyw>Będę wierną żoną tobie, jako matka mówiła, jako serce mówi. --- Ale tyle ludzi jest tutaj --- tak gorąco i huczno. ---<end id='e1194612276399' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PAN MŁODY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Idź z raz jeszcze w taniec, a ja tu stać będę i patrzeć na cię, jakem nieraz w myśli patrzał na sunących aniołów. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANNA MŁODA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pójdę, jeśli chcesz, ale już sił prawie nie mam. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PAN MŁODY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Proszę cię, moje kochanie. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Taniec i muzyka.<end id='e1194612253629' /><end id='e1187697139652' /></didaskalia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1187697200414' /><motyw id='m1187697200414'>Szatan, Kobieta demoniczna, Przebranie</motyw>Noc pochmurna --- <osoba>Duch zły</osoba> pod postacią dziewicy, lecąc ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>[DUCH ZŁY]</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niedawnom jeszcze biegała po ziemi w taką samą porę --- teraz gnają mnie czarty i każą świętą udawać. ---</akap>
        
                <didaskalia>leci nad ogrodem</didaskalia>
        
                <akap>Kwiaty, odrywajcie się i lećcie do moich włosów. ---</akap>
        
                <didaskalia>leci nad cmentarzem</didaskalia>
        
                <akap>Świeżość i wdzięki umarłych dziewic, rozlane w powietrzu, płynące nad mogiłami, lećcie do jagód moich. ---</akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap>Tu czarnowłosa się rozsypuje --- cienie jej puklów, zawiśnijcie mi nad czołem. --- Pod tym kamieniem zgasłych dwoje ócz błękitnych --- do mnie, do mnie ogień, co tlał w nich! --- Za tymi kraty sto gromnic się pali --- księżnę dziś pochowano --- suknio atłasowa, biała jak mleko,oderwij się od niej! --- Przez kraty leci suknia do mnie, trzepocząc się jak ptak --- a dalej, a dalej. ---<end id='e1187697200414' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1187697359117' /><motyw id='m1187697359117'>Kochanek romantyczny, Kobieta demoniczna, Małżeństwo, Mąż, Miłość romantyczna, Nuda, Szatan, Żona</motyw>Pokój sypialny --- lampa nocna stoi na stole i blisko oświeca <osoba>Męża</osoba> śpiącego obok <osoba>Żony</osoba>. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przez sen</didaskalia>
        
                <akap>Skądże przybywasz, nie widziana, nie słyszana od dawna --- jak woda płynie, tak płyną twoje stopy, dwie fale białe --- pokój świątobliwy na skroniach twoich --- wszystko, com marzył i kochał, zeszło się w tobie.</akap>
                
                <didaskalia>przebudza się</didaskalia>
                
                <akap>Gdzież jestem! --- ha, przy żonie --- to moja żona. ---</akap>
                
                <didaskalia>wpatruje się w <osoba>Żonę</osoba>.</didaskalia>
                
                <akap>Sądziłem, że to ty jesteś marzeniem moim, a otóż po długiej przerwie wróciło ono i różnym jest od ciebie. --- Ty dobra i miła, ale tamta... Boże --- co widzę --- na jawie ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1194612411532' /><motyw id='m1194612411532'>Upadek, Zdrada</motyw>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zdradziłeś mnie.</akap>
        
                <didaskalia>znika</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przeklęta niech będzie chwila, w której pojąłem kobietę, w której opuściłem kochankę lat młodych, myśl myśli moich, duszę duszy mojej...<end id='e1194612411532' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przebudza się</didaskalia>
        
                <akap>Co się stało --- czy już dzień --- czy powóz zaszedł? --- Wszak mamy jechać dzisiaj po różne sprawunki. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Noc głucha --- śpij --- śpij głęboko. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia><akap><begin id='b1221468597196' /><motyw id='m1221468597196'>Opieka</motyw>Możeś zasłabł nagle, mój drogi? Wstanę i dam ci eteru<pr>Trudno tu rozstrzygnąć, czy Żona uważa <slowo_obce>eter</slowo_obce> za środek trzeźwiący, czy kojący, nasenny. Doświadczenia Krasińskiego z zażywaniem eteru pochodzą z okresu późniejszego.</pr></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zaśnij. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Powiedz mi, drogi, co masz<pr><slowo_obce>co masz</slowo_obce> --- zwrot będący kalką z fr. <slowo_obce>qu'as tu?</slowo_obce> w znaczeniu: co ci jest?</pr>, bo głos twój niezwyczajny i gorączką nabiegły ci jagody<pe><slowo_obce>jagody</slowo_obce> --- tu: policzki.</pe>. ---<end id='e1221468597196' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>zrywając się</didaskalia>
        
                <akap>Świeżego powietrza mi trzeba. --- Zostań się --- przez Boga, nie chodź za mną --- nie wstawaj, powiadam ci raz jeszcze. ---</akap>
                
                <didaskalia>wychodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Ogród przy świetle księżyca --- za parkanem kościół<pr>Typowo romantyczna sceneria: noc księżycowa w pobliżu kościoła, godzina bliska północy, zjawia się upiór Dziewicy.</pr>. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221468381215' /><motyw id='m1221468381215'>Życie snem</motyw>Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałym, snem żarłoków, snem fabrykanta Niemca<pr>Fabrykant Niemiec jest dla hrabiego Henryka uosobieniem filisterstwa i prozaiczności, bezduszności i zmaterializowania. Jest to zarazem wyraz przekonań samego Krasińskiego, dzielonych przez niego wraz z wieloma romantykami.</pr> przy żonie Niemce --- świat cały jakoś zasnął wokoło mnie na podobieństwo moje --- jeździłem po krewnych, po doktorach, po sklepach, a że dziecię ma się mi narodzić, myślałem o mamce. ---<end id='e1221468381215' /></akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia>Bije druga na wieży kościoła.</didaskalia>
        
        <kwestia>
                <akap>Do mnie, państwa moje dawne, zaludnione, żyjące, garnące się pod myśl moją --- słuchające natchnień moich --- niegdyś odgłos nocnego dzwonu był hasłem waszym. ---</akap>
        
                <didaskalia>chodzi i załamuje ręce</didaskalia>
        
                <akap><begin id='b1221468479125' /><motyw id='m1221468479125'>Ciało</motyw>Boże, czyś Ty sam uświęcił związek dwóch ciał? czyś Ty sam wyrzekł, że nic ich rozerwać nie zdoła, choć dusze się odepchną od siebie, pójdą każda w swoją stronę i ciała, gdyby dwa trupy, zostawią przy sobie? ---<end id='e1221468479125' /></akap>
                
                <akap></akap>
                
                <akap>Znowu jesteś przy mnie --- o moja --- o moja, zabierz mnie z sobą. --- Jeśliś złudzeniem, jeślim cię wymyślił, a tyś się utworzyła ze mnie i teraz objawiasz się mnie, niechże i ja będę marą, stanę się mgłą i dymem, by zjednoczyć się z tobą. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pójdzieszli za mną, w którykolwiek dzień przylecę po ciebie? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>O każdej chwili twoim jestem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pamiętaj. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zostań się --- nie rozpraszaj się jako sen. --- Jeśliś pięknością nad pięknościami, pomysłem nad wszystkimi myśli, czegóż nie trwasz dłużej od jednego życzenia, od jednej myśli? ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Okno otwiera się w przyległym domu.</didaskalia>


<naglowek_osoba>GŁOS KOBIECY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221468542242' /><motyw id='m1221468542242'>Opieka</motyw>Mój drogi, chłód nocy spadnie ci na piersi; wracaj, mój najlepszy, bo mi tęskno samej w tym czarnym, dużym pokoju. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobrze --- zaraz. ---</akap>
                
                <akap><begin id='b1221468653191' /><motyw id='m1221468653191'>Dom</motyw>Znikł duch, ale obiecał, że powróci, a wtedy żegnaj mi, ogródku i domku, i ty, stworzona dla ogródka i domku, ale nie dla mnie.<end id='e1221468653191' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zmiłuj się --- coraz chłodniej nad rankiem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A dziecię moje --- o Boże!<end id='e1221468542242' /></akap>

                <didaskalia>wychodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Salon --- dwie świece na fortepianie --- kolebka z uśpionym dzieckiem w kącie --- <osoba>Mąż</osoba> rozciągnięty na krześle, z twarzą ukrytą w dłoniach --- <osoba>Żona</osoba> przy fortepianie.</didaskalia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Byłam u Ojca Beniamina, obiecał mi się na pojutrze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dziękuję ci.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Posłałam do cukiernika, żeby kilka tort<pe><slowo_obce>kilka tort</slowo_obce> --- kilka tortów.</pe> przysposobił, boś podobno dużo gości sprosił<pr><slowo_obce>boś... dużo gości sprosił</slowo_obce> --- Mąż przed spotkaniem z Dziewicą sam zabiegał o to, aby chrzest wypadł okazale.</pr> na chrzciny --- wiesz --- takie czokoladowe<pe><slowo_obce>czokoladowe</slowo_obce> --- czekoladowe.</pe>, z cyfrą Jerzego Stanisława<pe><slowo_obce>z cyfrą</slowo_obce> --- z inicjałem.</pe>. ---</akap>
</kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dziękuję ci.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221468894071' /><motyw id='m1221468894071'>Dziecko</motyw>Bogu dzięki, że już raz się odbędzie ten obrządek --- że Orcio nasz zupełnie chrześcijaninem się stanie --- bo choć już chrzczony z wody<pr><slowo_obce>chrzczony z wody</slowo_obce> --- tzn. bezpośrednio po urodzeniu przez kogoś z otoczenia, bez udziału kapłana i liturgicznego obrzędu, przez pokropienie wodą i wymówienie formułki chrztu. Zabieg taki dopuszczany jest przez przepisy Kościoła katolickiego w przypadku, kiedy niemowlę rodzi się słabe i istnieje obawa, iż może nie dożyć do właściwego obrzędu chrztu.</pr>, zdawało mi się zawsze, że mu nie dostaje czegoś<pe><slowo_obce>nie dostaje</slowo_obce> --- brakuje mu czegoś.</pe>. ---</akap>
        
                <didaskalia>idzie do kolebki</didaskalia>
                
                <akap>Śpij, moje dziecię --- czy już się tobie coś śni, że zrzuciłeś kołderkę --- ot, tak --- teraz leż tak. --- Orcio mi dzisiaj niespokojny --- mój maleńki --- mój śliczny, śpij. ---<end id='e1221468894071' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Parno --- duszno --- burza się gotuje --- rychłoż tam ozwie się piorun, a tu pęknie serce moje? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wraca, siada do fortepianu, gra i przerywa, znowu grać zaczyna i przestaje znowu</didaskalia>
        
                <akap>Dzisiaj, wczoraj ach! mój ty Boże, i przez cały tydzień, i już od trzech tygodni, od miesiąca słowa nie rzekłeś do mnie --- i wszyscy, których widzę, mówią mi, że źle wyglądam. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Nadeszła godzina nic jej nie odwlecze.---</akap>
                
                <didaskalia>głośno</didaskalia>
                
                <akap>Zdaje mi się owszem, że dobrze wyglądasz.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tobie wszystko jedno, bo już nie patrzysz na mnie, odwracasz się, kiedy wchodzę, i zakrywasz oczy, kiedy siedzę blisko. --- Wczoraj byłam u spowiedzi i przypominałam sobie wszystkie grzechy --- a nie mogłam nic znaleźć takiego, co by cię obrazić mogło. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie obraziłaś mnie.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mój Boże --- mój Boże!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221468981887' /><motyw id='m1221468981887'>Miłość</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czuję, że powinienem cię kochać. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobiłeś mnie tym jednym: ,,powinienem". --- Ach! lepiej wstań i powiedz --- ,,nie kocham" --- przynajmniej już będę wiedziała wszystko --- wszystko. ---<end id='e1221468981887' /></akap>
        
                <didaskalia>zrywa się i bierze dziecko z kolebki</didaskalia>
                
                <akap><begin id='b1221469044360' /><motyw id='m1221469044360'>Matka, Poświęcenie</motyw>Jego nie opuszczaj, a ja się na gniew twój poświęcę --- dziecko moje kochaj --- dziecko moje, Henryku. ---<end id='e1221469044360' /></akap>
                
                <didaskalia>przyklęka</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>podnosząc</didaskalia>
        
                <akap>Nie zważaj na to, com powiedział --- napadają mnie często złe chwile --- nudy<pr><slowo_obce>złe chwile --- nudy</slowo_obce> --- znany bohaterom romantycznym stan depresji, melancholii, zniechęcenia, znużenia, zwany przez Francuzów <slowo_obce>mal--du--siécle</slowo_obce> (chorobą wieku). Kleiner w przypisie wylicza bohaterów romantycznych, którym znana była ta dolegliwość: Oberman E. P. de Sénancoura, René Chateaubrianda, Childe Harold Byrona, Lambro i Kordian Słowackiego. G. Sand pisała w związku z Obermanem o cierpieniach moralnych, które dadzą się podzielić na trzy kategorie: ,,<slowo_obce>Primo</slowo_obce> --- namiętność napotykająca przeciwności w swoim rozwoju, a więc walka człowieka z otaczającą go rzeczywistością. <slowo_obce>Secundo</slowo_obce> --- świadomość wyższych uzdolnień przy braku woli, która mogłaby je uczynić przydatnymi. <slowo_obce>Tertio</slowo_obce> --- świadomość miernych uzdolnień, świadomość jasna, oczywista, nieodparta, ujawniona. Te trzy kategorie cierpień moralnych można wyjaśnić i zamknąć w trzech imioniach: Werter, René, Oberman" (<tytul_dziela>Eseje</tytul_dziela>, Warszawa 1958, s. 32).</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221469196942' /><motyw id='m1221469196942'>Przysięga</motyw>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>O jedno słowo cię proszę --- o jedną obietnicę tylko --- powiedz, że go zawsze kochać będziesz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>I ciebie, i jego --- wierzaj mi.<end id='e1221469196942' /></akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Całuje ją w czoło --- a ona go obejmuje ramionami --- Wtem grzmot słychać --- zaraz potem muzykę --- akord po akordzie, i coraz dziksze<pr>Kleiner wskazał, iż wprowadzenie tego dzikiego akompaniamentu towarzyszącego ukazaniu się widma Dziewicy wiąże się z wpływem romantycznej opery Karola Marii Webera <tytul_dziela>Freischűtz</tytul_dziela> (<tytul_dziela>Wolny strzelec</tytul_dziela>), którą poznał Krasiński już w 1826 r.; wywierała ona później na niego silne wrażenie. W operze tej ukazywaniu się ,,duchów, strachów, niedopyrzów" towarzyszy niespokojna muzyka.</pr>.</didaskalia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co to znaczy?</akap>
        
                <didaskalia>dziecię ciśnie do piersi. Muzyka się urywa.</didaskalia>
        </kwestia>


<didaskalia>Wchodzi <osoba>Dziewica</osoba>.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221469348385' /><motyw id='m1221469348385'>Kobieta, Mężczyzna, Pozory, Wzrok</motyw>[DZIEWICA]</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>O mój luby, przynoszę ci błogosławieństwo i rozkosz --- chodź za mną. ---</akap>
        
                <akap>O mój luby, odrzuć ziemskie łańcuchy, które cię pętają. --- Ja ze świata świeżego, bez końca, bez nocy. --- Jam twoja. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Najświętsza Panno, ratuj mnie! --- to widmo blade, jak umarły --- oczy zgasłe i głos jak skrzypienie woza, na którym trup leży. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Twe czoło jasne, twój włos kwieciem przetykany, o luba. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Całun w szmatach opada jej z ramion. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Światło leje się naokoło ciebie --- głos twój raz jeszcze --- niechaj zaginę potem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ta, która cię wstrzymuje, jest złudzeniem. --- Jej życie znikome --- jej miłość jako liść, co ginie wśród tysiąca zeschłych --- ale ja nie przeminę. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Henryku, Henryku, zasłoń mnie, nie daj mnie --- czuję siarkę i zaduch grobowy<pr>Żona reaguje na upiora Dziewicy zgodnie z ,,naturą" zjawiska. Zapach siarki wskazuje na piekielne pochodzenie zjawy, zapach grobowy płynie od jej stroju wziętego z ,,umarłych dziewic". Kleiner zwraca uwagę na fakt, że takie jednoczesne a odmienne widzenie zjaw pozaziemskich przez dwie osoby występowało już niejednokrotnie w literaturze (np. u Szekspira w <tytul_dziela>Hamlecie</tytul_dziela>, u Goethego w balladzie <tytul_dziela>Erlkönig</tytul_dziela>).</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kobieto z gliny i błota, nie zazdrość, nie potwarzaj<pe><slowo_obce>nie potwarzaj</slowo_obce> --- czasownik od: potwarz; chodzi o rzucanie fałszywych i obraźliwych oskarżeń.</pe> --- nie bluźń --- patrz --- to myśl pierwsza Boga o tobie, ale tyś poszła za radą węża i stałaś się, czym jesteś<pr>Aluzja do biblijnego podania o pochodzeniu człowieka stworzonego z gliny oraz o uwiedzeniu pierwszej kobiety, Ewy, przez szatana ukrytego w postaci węża. Mąż wypowiadając te słowa nie zdaje sobie sprawy z tego, że sam pada ofiarą pokus szatańskich upostaciowanych w Dziewicy.</pr>. ---<end id='e1221469348385' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie puszczę cię. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>O luba! rzucam dom i idę za tobą. ---</akap>
        
                <didaskalia>wychodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Henryku --- Henryku ---</akap>
        
                <didaskalia>mdleje i pada z dzieckiem --- drugi grzmot<end id='e1187697359117' /></didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Chrzest --- <osoba>Goście</osoba> --- <osoba>Ojciec Beniamin</osoba> --- <osoba>Ojciec Chrzestny</osoba> --- <osoba>Matka Chrzestna</osoba> --- mamka z dzieckiem --- na sofie na boku siedzi <osoba>Żona</osoba> --- w głębi służący.</didaskalia>


<naglowek_osoba>PIERWSZY GOŚĆ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>po cichu</didaskalia>
        
                <akap>Dziwna rzecz, gdzie Hrabia się podział. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI GOŚĆ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zabałamucił się gdzieś lub pisze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PIERWSZY GOŚĆ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A Pani blada, niewyspana, słowa do nikogo nie przemówiła.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI GOŚĆ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chrzest dzisiejszy przypomina mi bale, na które zaprosiwszy gospodarz, zgra się wilią<pe><slowo_obce>wilią</slowo_obce> --- w wigilię, poprzedniego dnia.</pe> w karty, a potem gości przyjmuje z grzecznością rozpaczy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CZWARTY GOŚĆ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Opuściłem śliczną księżniczkę --- przyszedłem --- sądziłem, że będzie sute śniadanie, a zamiast tego, jako Pismo mówi, płacz i zgrzytanie zębów. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187698603472' /><motyw id='m1187698603472'>Chrzest, Poeta</motyw>OJCIEC BENIAMIN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jerzy Stanisławie, przyjmujesz olej święty?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC I MATKA CHRZESTNA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przyjmuję. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JEDEN Z GOŚCI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Patrzcie, wstała i stąpa, jak gdyby we śnie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI GOŚĆ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Roztoczyła ręce przed się i chwiejąc się idzie ku synowi. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI GOŚĆ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co mówicie! --- Podajmy jej ramię, bo zemdleje. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC BENIAMIN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jerzy Stanisławie, wyrzekasz się Szatana i pychy jego?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC I MATKA CHRZESTNA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wyrzekam się. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JEDEN Z GOŚCI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cyt --- słuchajcie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>kładąc dłonie na głowie dziecięcia</didaskalia>
        
                <akap>Gdzie ojciec twój, Orcio? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC BENIAMIN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Proszę nie przerywać. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Błogosławię cię, Orciu, błogosławię, dziecię moje. --- Bądź poetą<pr>A. Jung podkreśla wagę tej sceny: ,,[...] zrozpaczona, porzucona matka błogosławi go przed Bogiem na poetę; ale błogosławieństwo jest męką, ale błogosławieństwo jest przekleństwem, które odtąd jak duch zemsty nawiedza rodzinę i pędzi Męża od upadku do upadku. [...] W ten sposób słynne powiedzenie Freiligratha, przez wielu rozumiane fałszywie, że poezja jest przekleństwem --- zostało wszechstronnie poetycko umotywowane i przewija się przez całą sztukę. Ponieważ poezja ukazuje się tu istotnie jako życie dla śmierci, choć zarazem jako śmierć za życia" (s. 28).</pr>, aby cię ojciec kochał, nie odrzucił kiedyś. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MATKA CHRZESTNA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ale pozwólże, moja Marysiu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221469573374' /><motyw id='m1221469573374'>Dziecko, Matka</motyw>Ty ojcu zasłużysz się i przypodobasz --- a wtedy on twojej matce przebaczy. ---<end id='e1221469573374' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC BENIAMIN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bój się Pani Hrabina Boga. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przeklinam cię, jeśli nie będziesz poetą. ---</akap>
        
                <didaskalia>mdleje --- wynoszą ją sługi<end id='e1187698603472' /></didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GOŚCIE</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>razem</didaskalia>
        
                <akap>Coś nadzwyczajnego zaszło w tym domu, wychodźmy, wychodźmy! ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia><begin id='b1187956880704' /><motyw id='m1187956880704'>Obywatel, Ojczyzna</motyw>Tymczasem obrzęd się kończy --- dziecię płaczące odnoszą do kolebki.</didaskalia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przed kolebką</didaskalia>
        
                <akap>Jerzy Stanisławie, dopiero coś został chrześcijaninem i wszedł do towarzystwa ludzkiego<pe><slowo_obce>towarzystwo</slowo_obce> --- tu: (w dawnym znaczeniu) społeczeństwo.</pe>, a później zostaniesz obywatelem, a za staraniem rodziców i łaską Bożą znakomitym urzędnikiem --- pamiętaj, że Ojczyznę kochać trzeba i że nawet za Ojczyznę zginąć jest pięknie...<end id='e1187956880704' /></akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Wychodzą wszyscy.</didaskalia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1187698759796' /><motyw id='m1187698759796'>Kochanek romantyczny, Miłość romantyczna, Szatan</motyw>Piękna okolica --- wzgórza i łasy --- góry w oddali.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tegom żądał, o to przez długie modliłem się lata i nareszciem już bliski mojego celu <begin id='b1221469715288' /><motyw id='m1221469715288'>Kondycja ludzka</motyw>--- świat ludzi zostawiłem z tyłu --- niechaj sobie tam każda mrówka bieży i bawi się dźbłem<pr><slowo_obce>dźbłem</slowo_obce> --- zamiast: źdźbłem. Wyd. Libery i Sawrymowicza tłumaczy tę formę wymową poety.</pr> swoim, a kiedy go opuści, niech skacze ze złości lub umiera z żalu. ---<end id='e1221469715288' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221469941613' /><motyw id='m1221469941613'>Otchłań</motyw>GŁOS DZIEWICY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tędy --- tędy. ---</akap>
        
                <didaskalia>przechodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Góry i przepaście ponad morzem --- gęste chmury --- burza. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie mi się podziała --- nagle rozpłynęły się wonie poranku, pogoda się zaćmiła --- stoję na tym szczycie, otchłań pode mną i wiatry huczą przeraźliwie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187699661914' /><motyw id='m1187699661914'>Anioł, Kobieta demoniczna, Kochanek romantyczny, Miłość romantyczna, Samobójstwo, Szatan, Klęska, Rozczarowanie</motyw>GŁOS DZIEWICY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>w oddaleniu</didaskalia>
        
                <akap>Do mnie, mój luby.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jakże już daleko, a ja przesadzić nie zdołam przepaści. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>w pobliżu</didaskalia>
        
                <akap>Gdzie skrzydła twoje? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zły duchu, co się natrząsasz ze mnie, gardzę tobą. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>U wiszaru<pr><slowo_obce>U wiszaru</slowo_obce> --- na urwisku, na nawisłym cyplu góry.</pr> góry twoja wielka dusza, nieśmiertelna, co jednym rzutem niebo przelecieć miała, ot kona! --- i nieboga twoich stóp się prosi, by nie szły dalej --- wielka dusza --- serce wielkie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pokażcie mi się, weźcie postać, którą bym mógł zgiąć i obalić. --- Jeśli się was ulęknę, bodajbym Jej nie otrzymał nigdy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na drugiej stronie przepaści</didaskalia>
        
                <akap>Uwiąż się dłoni mojej i wzleć. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż się dzieje z tobą --- kwiaty odrywają się od skroni twoich i padają na ziemię, a jak tylko się jej dotkną, ślizgają jak jaszczurki, czołgają jak żmije. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mój luby! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przez Boga, suknię wiatr zdarł ci z ramion i rozdarł w szmaty. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czemu się ociągasz? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Deszcz kapie z włosów --- kości nagie wyzierają z łona. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obiecałeś --- przysiągłeś ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Błyskawica zrzenice<pe><slowo_obce>zrzenice</slowo_obce> --- źrenice, oczy; twarz Dziewicy przemienia się w trupią czaszkę z pustymi oczodołami.</pe> jej wyżarła<pr>Pod wpływem strachu i poczucia niemocy Mąż odzyskuje jasność spojrzenia, rozeznanie własnej sytuacji.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR DUCHÓW ZŁYCH</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Stara, wracaj do piekła --- uwiodłaś serce wielkie i dumne, podziw ludzi i siebie samego. --- Serce wielkie, idź za lubą twoją<pe>Od tej chwili ,,serce" hrabiego Henryka jest skazane na ,,piekło", tj. udręki piekielne; sygnały tego przekleństwa rozsiane są dalej po całym tekście.</pe>. ---<end id='e1187698759796' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Boże, czy Ty mnie za to potępisz, żem uwierzył, iż Twoja piękność przenosi o całe niebo piękność tej ziemi --- za to, żem ścigał za nią i męczył się dla niej, ażem stał się igrzyskiem szatanów!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DUCH ZŁY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słuchajcie, bracia --- słuchajcie! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobija ostatnia godzina. --- Burza kręci się czarnymi wiry --- morze dobywa się na skały i ciągnie ku mnie --- niewidoma siła pcha mnie coraz dalej --- coraz bliżej ---z tyłu tłum ludzi wsiadł mi na barki i prze ku otchłani. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DUCH ZŁY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Radujcie się, bracia --- radujcie! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na próżno walczyć --- rozkosz otchłani mnie porywa<pr>Podobne pokusy przeżywa Manfred Byrona, za nim zaś Kordian Słowackiego, kiedy znajdują się na szczytach alpejskich. Tu obraz urwiska skalnego połączony został z obrazem wzburzonych bałwanów. Scena ta jest jakby zapowiedzią innej, w której hrabia Henryk, stojąc na odłamku baszty nad przepaścią, w chwilę przed skokiem mówi o otchłani wieczności.</pr> --- zawrót w duszy mojej --- Boże --- wróg Twój zwycięża! ---<end id='e1221469941613' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221470013813' /><motyw id='m1221470013813'>Chrzest</motyw>ANIOŁ STRÓŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>ponad morzem</didaskalia>

                <akap>Pokój wam, bałwany, uciszcie się. ---</akap>
                
                <akap>W tej chwili<pr>A więc scena chrztu i otrzeźwienia Męża z pokus szatańskich odbywają się równocześnie.</pr> na głowę dziecięcia twego zlewa się woda święta. ---</akap>
                
                <akap>Wracaj do domu i nie grzesz więcej. ---</akap>
                
                <akap>Wracaj do domu i kochaj dziecię twoje. ---<end id='e1221470013813' /><end id='e1187699661914' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1187699807357' /><motyw id='m1187699807357'>Dom, Małżeństwo, Mąż, Poeta, Szaleniec, Szatan, Żona</motyw>Salon z fortepianem --- wchodzi <osoba>Mąż</osoba> --- <osoba>Służący</osoba> ze świecą za nim. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie Pani?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>SŁUGA JW.</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pani słaba. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Byłem w jej pokoju --- pusty. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>SŁUGA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jasny Panie, bo JW. Pani tu nie ma.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A gdzie?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>SŁUGA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Odwieźli ją wczoraj...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>SŁUGA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Do domu wariatów.</akap>
        
                <didaskalia>ucieka z pokoju</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słuchaj, Mario, może ty udajesz, skryłaś się gdzie, żeby mnie ukarać? Ozwij się, proszę cię --- Mario --- Marysiu ---</akap>
        
                <akap>Nie --- nikt nie odpowiada. --- Janie --- Katarzyno! --- Ten dom cały ogłuchł --- oniemiał. ---</akap>
                
                <akap><begin id='b1221470222756' /><motyw id='m1221470222756'>Fałsz</motyw>Tę, której przysiągłem na wierność i szczęście, sam strąciłem do rzędu potępionych już na tym świecie. --- Wszystko, czegom się dotknął, zniszczyłem i siebie samego zniszczę w końcu. --- Czyż na to piekło mnie wypuściło, bym trochę dłużej był jego żywym obrazem na ziemi?</akap>
                
                <akap>Na jakiejże poduszce ona dziś głowę położy? --- Jakież dźwięki otoczą ją w nocy? --- Skowyczenia i śpiewy obłąkanych. Widzę ją --- czoło, na którym zawsze myśl spokojna, witająca --- uprzejma --- przezierała --- pochylone trzyma --- a myśl dobrą swoją posłała w nieznane obszary, może za mną, i błąka się biedna, i płacze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS SKĄDSIŚ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dramat układasz<pr><slowo_obce>Dramat układasz</slowo_obce> --- problem uprawnień artysty do ,,poetyzowania" realnego życia, do tworzenia literatury z cierpień innych ludzi, spleciony z zagadnieniem szczerości artysty, nurtował Krasińskiego w tym okresie bardzo silnie. Głos odzywający się ,,skądsiś" nazywa Mąż głosem Szatana, jest to bowiem głos krytycyzmu i sceptycyzmu. Ten typ romantycznych rozterek Męża, które są wyrazem rozterek własnych Krasińskiego, potraktował Słowacki satyrycznie w <tytul_dziela>Fantazym</tytul_dziela>.</pr>. ---<end id='e1221470222756' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ha! --- mój Szatan się odzywa ---</akap>
        
                <didaskalia>bieży ku drzwiom, rozpycha podwoje</didaskalia>
                
                <akap>Tatara mi osiodłać --- płaszcz mój i pistolety! ---<end id='e1187699807357' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Dom obłąkanych, w górzystej okolicy. --- Ogród wokoło. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>ŻONA DOKTORA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>z pękiem kluczów u drzwi</didaskalia>
        
                <akap>--- Może Pan krewny Hrabiny. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jestem przyjacielem jej męża, on mnie tu przysłał. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187700144272' /><motyw id='m1187700144272'>Obraz świata, Poeta, Poetka, Poezja, Rewolucja, Szaleniec, Upadek, Wieża Babel</motyw>ŻONA DOKTORA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Proszę Pana --- wiele sobie z niej obiecywać nie sposób --- mój mąż wyjechał, byłby to lepiej wyłuszczył --- przywieźli ją zawczoraj --- była w konwulsjach. --- Jakie gorąco. ---</akap>
        
                <didaskalia>obciera twarz</didaskalia>
        
                <akap>Mamy dużo chorych --- żadnego jednak tak niebezpiecznie, jak ona. --- Imainuj<pr><slowo_obce>Imainuj</slowo_obce> --- imaginuj (z fr. <slowo_obce>imaginer</slowo_obce>), wyobraź sobie. Grupa głosek <slowo_obce>ge--</slowo_obce>, <slowo_obce>gi--</slowo_obce> w wyrazach pochodzenia obcego była wymawiana często jako <slowo_obce>je--</slowo_obce>, <slowo_obce>ji--</slowo_obce>, <slowo_obce>i--</slowo_obce>, np. jeografia, jenerał.</pr> sobie Pan, ten instytut kosztuje nas ze dwakroć sto tysięcy. --- Patrz Pan, jaki widok na góry --- ale Pan, widzę, niecierpliwy --- więc to nieprawda, że jakóbiny<pr><slowo_obce>jakóbiny</slowo_obce> --- przenośnie: rewolucjoniści. Nazwa pochodzi od klubu rewolucyjnego z czasów rewolucji francuskiej 1789 r., którego członkowie zbierali się w kościele św. Jakuba w Paryżu. W l. 1792--1794 objęli władzę i działali w duchu konsekwentnego rewolucjonizmu burżuazyjno--demokratycznego. Plotka, którą powtarza Żona Doktora, wprowadza nowy element do dramatu. Ukazuje Męża już nie tylko w jego sytuacji rodzinnej, ale i w społecznej, przy czym czytelnik otrzymuje tu pierwszą informację, w jakim wzajemnym stosunku pozostaje Mąż i ,,jakobini" --- rewolucjoniści.</pr>jej męża porwali w nocy? --- Proszę Pana. ---</akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Pokój --- kratowane okno --- kilka krzeseł --- łóżko --- <osoba>Żona</osoba> na kanapie. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wchodzi</didaskalia>
        
                <akap>Chcę być z nią sam na sam. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS ZZA DRZWI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mój mąż by się gniewał, gdyby...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dajże mi W. Pani pokój! ---</akap>
        
                <didaskalia>drzwi za sobą zamyka i idzie ku <osoba>Żonie</osoba></didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS ZNAD SUFITU<pr>Głosy obłąkanych charakteryzują okres zamętu, ,,dezorganizacji", epokę zbliżającej się katastrofy. Kleiner zwraca uwagę, że ,,pomysł wydaje się zbliżony do powieści Lourdoueixa (wydanej bezimiennie w r. 1817) pt. <tytul_dziela>Les Folies du siècle.</tytul_dziela> (<tytul_dziela>Szaleństwa wieku</tytul_dziela>) reprezentują różne postaci w szpitalu wariatów: bonapartysta, legitymista, fanatyk zgody, człowiek uważający siebie za ,,lud" i wobec tego za władcę". Przypomina też Kleiner, że szpital wariatów zjawia się jako motyw literacki już w XVIII w. (np. w <tytul_dziela>Doświadczyńskim</tytul_dziela> Krasickiego), że Słowacki w <tytul_dziela>Kordianie</tytul_dziela> również wprowadził podobną scenę. Biograficzne źródło inspiracji mogła stanowić wizyta Krasińskiego w szpitalu obłąkanych w Döblingu koło Wiednia w lecie 1833 r.</pr></naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>W łańcuchy spętaliście Boga. --- Jeden już umarł na krzyżu. --- Ja drugi Bóg, i równie wśród katów. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS SPOD PODŁOGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na rusztowanie głowy królów i panów --- ode mnie poczyna się wolność ludu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS ZZA PRAWEJ ŚCIANY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Klękajcie przed królem, panem waszym. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS ZZA LEWEJ ŚCIANY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kometa na niebie już błyska --- dzień strasznego sądu się zbliża. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221471748452' /><motyw id='m1221471748452'>Przysięga, Ślub, Małżeństwo, Wierność</motyw>Czy mnie poznajesz, Mario? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przysięgłam ci na wierność do grobu. ---<end id='e1221471748452' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chodź --- daj mi ramię, wyjdziemy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221471970254' /><motyw id='m1221471970254'>Ciało, Dusza</motyw>Nie mogę się podnieść --- dusza opuściła ciało moje, wstąpiła do głowy. ---<end id='e1221471970254' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pozwól, wyniosę ciebie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dozwól chwil kilka jeszcze, a stanę się godną ciebie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jak to?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Modliłam się trzy nocy i Bóg mnie wysłuchał. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie rozumiem cię. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Od kiedym cię straciła, zaszła odmiana we mnie --- ,,Panie Boże" mówiłam i biłam się w piersi, i gromnicę przystawiałam do piersi, i pokutowałam, ,,spuść na mnie ducha poezji" i trzeciego dnia z rana stałam się poetą. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mario ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221472361397' /><motyw id='m1221472361397'>Los, Przekleństwo</motyw>Henryku, mną teraz już nie pogardzisz --- jestem pełna natchnienia --- wieczorami już mnie nie będziesz porzucał. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nigdy, nigdy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Patrz na mnie. --- Czy nie zrównałam się z tobą? --- Wszystko pojmę, zrozumiem, wydam, wygram, wyśpiewam. --- Morze, gwiazdy, burza, bitwa. --- Tak, gwiazdy, burza, morze --- ach! wymknęło mi się jeszcze coś --- bitwa. --- Musisz mnie zaprowadzić na bitwę --- ujrzę i opiszę --- trup, całun, krew, fala, rosa, trumna. ---</akap>
        
                <strofa>Nieskończoność mnie obleje/
                <wers_wciety>I jak ptak, w nieskończoności</wers_wciety>/
                Błękit skrzydłami rozwieję/
                <wers_wciety>I lecąc, się rozemdleję</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="2">W czarnej nicości. ---</wers_wciety></strofa>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przeklęstwo --- przeklęstwo<pe><slowo_obce>przeklęstwo</slowo_obce> --- przekleństwo. W tekście dramatu często pojawia się to słowo i jest ono znakiem oddziaływania na losy bohaterów złowrogiego fatum. Szaleństwo Marii (przy czym określenie jej przemiany jako szaleństwa, obłędu jest dyskusyjne) oraz późniejsze doświadczenia, które dotkną Orcia i samego Henryka są prezentowane w aurze fatalizmu.</pe>! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>obejmuje go ramionami i całuje w usta</didaskalia>
        
                <akap>Henryku mój, Henryku, jakżem szczęśliwa. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS SPOD POSADZKI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Trzech królów własną ręką zabiłem --- dziesięciu jest jeszcze --- i księży stu śpiewających mszę. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS Z LEWEJ STRONY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słońce trzecią część blasku straciło --- gwiazdy zaczynają potykać się po drogach swoich --- niestety --- niestety<pr><slowo_obce>niestety --- niestety</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar. ,,niestety".</pr>.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dla mnie już nadszedł dzień sądu.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Rozjaśnij czoło, bo smucisz mnie na nowo. --- Czegóż ci nie dostaje? --- Wiesz, powiem ci coś jeszcze.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mów, a wszystkiego dopełnię.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Twój syn będzie poetą.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na chrzcie ksiądz mu dał pierwsze imię --- poeta --- a następne znasz, Jerzy Stanisław. --- Jam to sprawiła --- błogosławiłam, dodałam przeklęstwo --- on będzie poetą. --- Ach, jakże cię kocham, Henryku.<end id='e1221472361397' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187700229916' /><motyw id='m1187700229916'>Bóg, Chrystus, Upadek, Koniec świata, Wizja</motyw>GŁOS Z SUFITU</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Daruj im, Ojcze, bo nie wiedzą, co czynią.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tamten dziwne cierpi obłąkanie --- nieprawdaż?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Najdziwniejsze.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>On nie wie, co gada, ale ja ci ogłoszę, co by było, gdyby Bóg oszalał<pr>Wizję szalonego Boga, pomysł niezwykle śmiały, zestawia Kleiner ze słowami wstępu do <tytul_dziela>Irydiona</tytul_dziela>: ,,Bogi i ludzie szaleją". Tam jednak mowa o bogach starożytnego świata. Tu wizja oszalałego Chrystusa utrzymana jest w stylu apokaliptycznym.</pr></akap>
        
                <didaskalia>bierze go za rękę</didaskalia>
        
                <akap>Wszystkie światy lecą to na dół, to w górę --- człowiek każdy, robak każdy krzyczy --- ,,Ja Bogiem" --- i co chwila jeden po drugim konają --- gasną komety i słońca. --- Chrystus nas już nie zbawi --- krzyż swój wziął w ręce obie i rzucił w otchłań. Czy słyszysz, jak ten krzyż, nadzieja milionów, rozbija się o gwiazdy, łamie się, pęka, rozlatuje w kawałki, a coraz niżej i niżej --- aż tuman wielki powstał z jego odłamków --- <begin id='b1221472601627' /><motyw id='m1221472601627'>Matka Boska</motyw>Najświętsza Bogarodzica jedna się jeszcze modli i gwiazdy, Jej służebnice, nie odbiegły Jej dotąd --- ale i Ona pójdzie, kędy idzie świat cały. ---<end id='e1221472601627' /><end id='e1187700229916' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mario, może chcesz widzieć syna<pe><slowo_obce>może chcesz widzieć syna</slowo_obce> --- Mąż stara się ,,sprowadzić na ziemię" swoją żonę, opętaną poezją, przypominając o roli społecznej kobiety w rodzinie; nie przynosi to jednak pożądanego skutku.</pe>? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jam mu skrzydła przypięła, posłała między światy, by się napoił wszystkim, co piękne i straszne, i wyniosłe. --- On wróci kiedyś i uraduje ciebie. --- Ach!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Źle tobie?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>W głowie mi ktoś lampę zawiesił<pr><slowo_obce>zawiesił</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,zaświecił".</pr> i lampa się kołysze --- nieznośnie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mario moja najdroższa, bądźże mi spokojna, jako dawniej byłaś. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221472732337' /><motyw id='m1221472732337'>Śmierć</motyw>Kto jest poetą, ten nie żyje długo.<end id='e1187700144272' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Hej! ratunku --- pomocy! ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Wpadają kobiety i <osoba>Żona Doktora</osoba>.</didaskalia>


<naglowek_osoba>ŻONA DOKTORA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pigułek --- proszków! --- Nie --- nic zsiadłego --- owszem, płynne jakie lekarstwo. --- Małgosiu, bież do apteczki! --- Pan sam temu przyczyną --- mój mąż mnie wyłaje. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Żegnam cię, Henryku. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA DOKTORA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To JW. Hrabia sam w osobie swojej!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mario, Mario! ---</akap>
        
                <didaskalia>ściska ją</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobrze mi, bo umieram przy tobie. ---</akap>
        
                <didaskalia>spuszcza głowę</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ŻONA DOKTORA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jaka czerwona. --- Krew rzuciła się do mózgu.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ale jej nic nie będzie!</akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Wchodzi <osoba>Doktor</osoba> i zbliża się do kanapy.</didaskalia>


<naglowek_osoba>DOKTOR</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Już jej nic nie ma --- umarła. ---<end id='e1221472732337' /></akap>
        </kwestia>










<naglowek_akt>CZĘŚĆ DRUGA<pr>Część druga opatrzona była w wyd. I i II następującym epigrafem: ,,<slowo_obce>Du Gemisch von Koth und Feuer</slowo_obce>". Faust, Goethe. ("Ty mieszanino błota i ognia"). Jest to cytat niedokładny. Faust w dramacie Goethego mówi do Mefista: ,,<slowo_obce>Du Spottgeburt von Dreck und Feuer</slowo_obce>" ("Z ognia i gnoju ty pomiocie" --- w przekł. F. Konopki). Kleiner opatruje epigraf uwagą: ,,Zastosowanie tych słów do ,,mieszaniny" ziemskości i anielstwa w Orciu jest dość dziwne". Trzeba jednak przypomnieć odpowiednie miejsce ze wstępu do Części I, gdzie mowa o poecie: ,,Kto ci dał życie tak nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim zagrząźniesz w błoto". Tu więc słowa epigrafu odnoszą się również raczej do tego, co stanowi istotę poety w ogóle, a bardziej zdają się dotyczyć Męża, który daje się porwać marzeniom o sławie, marzeniom ,,górnym", w istocie zaś prowadzącym do upadku. O wstępie do Części II pisze A. Jung: ,,Nic nie przewyższa piękna drugiej uwertury, w której fatalny los dziecka dźwięczy lirycznie, tak że w finale może być powiedziane: Poeta jest wszystkim i dlatego też wcześnie powraca w wszechświat" ("<slowo_obce>Der Dichter ist Alles, daher kehrt er auch früh in das All zurück</slowo_obce>")(s. 31).</pr></naglowek_akt>


<akap><begin id='b1187783332749' /><motyw id='m1187783332749'>Dziecko, Dzieciństwo, Poeta</motyw>Czemu, o dziecię, nie hasasz na kijku, nie bawisz się lalką, much nie mordujesz, nie wbijasz na pal motyli, nie tarzasz się po trawnikach, nie kradniesz łakoci<pr><slowo_obce>łakoci</slowo_obce> --- w wyd. I i II: ,,łakocie".</pr>, nie oblewasz łzami wszystkich liter od A do Z? --- Królu much i motyli, przyjacielu poliszynela<pr><slowo_obce>poliszynel</slowo_obce> (z fr. <slowo_obce>polichinelle</slowo_obce>) --- pajac, od włos. pulcinella --- kogucik. Jedna ze stałych postaci komicznych włoskiej komedii ludowej (<slowo_obce>commedia dell'arte</slowo_obce>).</pr>, czarcie maleńki, czemuś tak podobny do aniołka? --- Co znaczą twoje błękitne oczy, pochylone, choć żywe, pełne wspomnień, choć ledwo kilka wiosen przeszło ci nad głową? --- Skąd czoło opierasz na rączkach białych i zdajesz się marzyć, a jako kwiat obarczony rosą, tak skronią twoje obarczone myślami? ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>A kiedy się zarumienisz, płoniesz jak stulistna róża i, pukle odwijając w tył, wzroczkiem sięgasz do nieba --- powiedz, co słyszysz, co widzisz, z kim rozmawiasz wtedy? --- Bo na twe czoło występują zmarszczki, gdyby cieniutkie nici, płynące z niewidzialnego kłębka --- bo w oczach twoich jaśnieje iskra, której nikt nie rozumie --- a mamka twoja płacze i woła na ciebie, i myśli, że jej nie kochasz --- a znajomi i krewni wołają na ciebie i myślą, że ich nie poznajesz --- twój ojciec jeden milczy i spogląda ponuro, a łza mu się zakręci i znowu gdzieś przepadnie. ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>Lekarz wziął cię za puls, liczył bicia i ogłosił, że masz nerwy. --- Ojciec Chrzestny ciast ci przyniósł, poklepał po ramieniu i wróżył, że będziesz obywatelem pośród wielkiego narodu. --- Profesor przystąpił i macał głowę twoją, i wyrzekł, że masz zdatność do nauk ścisłych<pr>W XIX w. cieszyła się popularnością teoria F. Galla (1758--1828), według której istnieje związek między kształtem ludzkiej czaszki a zdolnościami, cechami intelektualnymi człowieka. Teoria ta, mająca charakter pseudonaukowy, nazywała się frenologią.</pr>. --- Ubogi, któremuś dał grosz, przechodząc, do czapki, obiecał ci piękną żonę na ziemi i koronę w niebie. --- Wojskowy przyskoczył, porwał i podrzucił, i krzyknął: ,,Będziesz pułkownikiem". --- Cyganka długo czytała dłoń twoją prawą i lewą, nic wyczytać nie mogła; jęcząc odeszła, dukata wziąć nie chciała. --- Magnetyzer<pr><slowo_obce>Magnetyzer</slowo_obce> --- człowiek posiadający umiejętność wprawiania ludzi w stan magnetyczny (hipnotyczny) zbliżony do naturalnego snu. W wieku XIX stosowano ,,magnetyzowanie" Jako zabieg leczniczy.</pr> palcami ci wionął w oczy, długimi palcami twarz ci okrążył i przeląkł się, bo czuł, że sam zasypia. --- Ksiądz gotował cię do pierwszej spowiedzi --- i chciał ukląc<pe><slowo_obce>ukląc</slowo_obce> --- dziś poprawna forma: ulkęknąć.</pe> przed tobą, jak przed obrazkiem. --- Malarz nadszedł, kiedyś się gniewał i tupał nóżkami; nakreślił z ciebie szatanka i posadził cię na obrazie dnia sądnego między wyklętymi duchami. ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>Tymczasem wzrastasz i piękniejesz --- nie ową świeżością dzieciństwa mleczną i poziomkową, ale pięknością dziwnych, niepojętych myśli, które chyba z innego świata płyną ku tobie --- bo choć często oczy masz gasnące, śniade lica, zgięte piersi, każdy, co spojrzy na ciebie, zatrzyma się i powie: ,,Jakie śliczne dziecię!" --- Gdyby kwiat, co więdnie, miał duszę z ognia i natchnienie z nieba, gdyby na każdym listku, chylącym się ku ziemi, anielska myśl leżała miasto kropli rosy, ten kwiat byłby do ciebie podobnym, o dziecię moje --- może takie bywały przed upadkiem Adama<pr>Kleiner przypomina, że jest to aluzja do poglądu, iż grzech Adama sprowadził upadek całej natury.</pr>. ---<end id='e1187783332749' /></akap>




<sekcja_swiatlo />
<sekcja_swiatlo />




<didaskalia><begin id='b1187783507058' /><motyw id='m1187783507058'>Matka, Ojciec, Poeta, Poetka, Poezja, Syn, Wizja, Zaświaty</motyw>Cmentarz --- <osoba>Mąż</osoba> i <osoba>Orcio</osoba> przy grobie w gotyckie filary i wieżyczki.<pr>Scena ta ma cechy wspomnienia z dzieciństwa Z. Krasińskiego, tak jak w ogóle w postaci Orcia dostrzec można duży udział stylizowanego pierwiastka autobiograficznego.</pr></didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221476133063' /><motyw id='m1221476133063'>Modlitwa</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zdejm kapelusik i módl się za duszę matki. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zdrowaś Panno Maryjo, łaskiś Bożej pełna, Królowa niebios, Pani wszystkiego, co kwitnie na ziemi, po polach, nad strumieniami...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czego odmieniasz słowa modlitwy --- módl się, jak cię nauczono, za matkę, która temu dziesięć lat właśnie o tej samej godzinie skonała.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zdrowaś Panno Maryjo, łaski Bożej pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś między Aniołami, i każdy z nich, kiedy przechodzisz, tęczę jedną z skrzydeł swych wydziera i rzuca pod stopy Twoje. --- Ty na nich, jak gdyby na falach<pr>Modlitwa Orcia zwrócona do Marii jest według A. Junga jeszcze jednym dowodem, że to imię, umieszczone w dedykacji i noszone przez Żonę, jest aluzją do symbolicznego sensu imienia Maria. ,,To aluzyjne imię jawi się w swej uroczej wieloznaczności niby rozpryskująca się w głębi sceny wspaniała raca. Porównaj tylko modlitwę Orcia na cmentarzu" (s. 26).</pr>...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Orcio! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kiedy mi te słowa się nawijają i bolą w głowie tak, że, proszę Papy, muszę je powiedzieć. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wstań, taka modlitwa nie idzie do Boga. --- Matki nie pamiętasz --- nie możesz jej kochać. ---<end id='e1221476133063' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Widuję bardzo często Mamę. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie, mój maleńki? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>We śnie, to jest, niezupełnie we śnie, ale tak, kiedy zasypiam, na przykład zawczoraj<pe><slowo_obce>zawczoraj</slowo_obce> --- przedwczoraj.</pe>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dziecko moje, co ty gadasz?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Była bardzo biała i wychudła. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A mówiła co do ciebie?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zdawało mi się, że się przechadza po wielkiej i szerokiej ciemności, sama bardzo biała, i mówiła:</akap>
        
                <strofa>Ja błąkam się wszędzie,/
                Ja wszędzie się wdzieram,/
                Gdzie światów krawędzie,/
                Gdzie aniołów pienie,/
                I dla ciebie zbieram/
                Kształtów roje,/
                O dziecię moje!/
                Myśli i natchnienie.</strofa>
                
                <strofa>I od duchów wyższych,/
                I od duchów niższych/
                Farby i odcienie,/
                Dźwięki i promienie/
                Zbieram dla ciebie,/
                Byś ty, o synku mój!/
                Był, jako są w niebie,/
                <wers_wciety>I ojciec twój</wers_wciety>/
                <wers_wciety>Kochał ciebie ---</wers_wciety></strofa>
                
                <akap>Widzi Ojciec, że pamiętam słowo w słowo --- proszę kochanego Papy, ja nie kłamię. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>opierając się o filar grobu</didaskalia>
        
                <akap>Mario, czyż dziecię własne chcesz zgubić, mnie dwoma zgonami obarczyć?... Co ja mówię? Ona gdzieś w niebie, cicha i spokojna, jak za życia na ziemi --- marzy się tylko temu biednemu chłopięciu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>I teraz słyszę głos jej, lecz nic nie widzę. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Skąd --- w której stronie? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jak gdyby od tych dwóch modrzewi, na które pada światło zachodzącego słońca. ---</akap>
        
                <strofa><wers_wciety typ="5">Ja napoję</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="5">Usta twoje</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="3">Dźwiękiem i potęgą,</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="4">Czoło przyozdobię</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="3">Jasności wstęgą,</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="4">I matki miłością</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="3">Obudzę w tobie</wers_wciety>/
                Wszystko, co ludzie na ziemi, anieli w niebie/
                <wers_wciety typ="3">Nazwali pięknością, ---</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="4">By ojciec twój,</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="5">O synku mój!</wers_wciety>/
                <wers_wciety typ="5">Kochał ciebie ---</wers_wciety></strofa>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221476245666' /><motyw id='m1221476245666'>Dusza</motyw>Czyż myśli ostatnie przy zgonie towarzyszą duszy, choć dostanie się do nieba --- możeż być duch szczęśliwym, świętym i obłąkanym zarazem? ---<end id='e1221476245666' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Głos Mamy słabieje<pe><slowo_obce>słabieje</slowo_obce> --- współcz. słabnie.</pe>, ginie już prawie za murem kośćtnicy<pr><slowo_obce>kośćtnica</slowo_obce> --- forma stworzona przez Krasińskiego; właściwie: kostnica.</pr>, ot tam --- tam --- jeszcze powtarza ---</akap>
        
                <strofa>O synku mój!/
                By ojciec twój/
                Kochał ciebie ---</strofa>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221476349603' /><motyw id='m1221476349603'>Bóg, Los, Modlitwa</motyw>MĄŻ<pr>W kopii objaśnienie: ,,zakładając ręce do modlitwy".</pr></naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Boże, zmiłuj się nad dzieckiem naszym, którego, zda się, że w gniewie Twoim przeznaczyłeś szaleństwu i za wczesnej śmierci. --- Panie, nie wydzieraj rozumu własnym stworzeniom, nie opuszczaj świątyń, któreś Sam wybudował Sobie --- spojrzyj na męki moje, i aniołka tego nie wydawaj piekłu --- mnieś przynajmniej obdarzył siłą na wytrzymanie natłoku myśli, namiętności i uczuć, a jemu? --- dałeś ciało do pajęczyny podobne, które lada myśl wielka rozerwie --- o Panie Boże --- o Boże! ---</akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap>Od lat dziesięciu dnia spokojnego nie miałem --- nasłałeś wielu ludzi na mnie, którzy mi szczęścia winszowali, zazdrościli, życzyli --- spuściłeś na mnie grad boleści i znikomych obrazów, i przeczuciów<pr><slowo_obce>przeczuciów</slowo_obce> --- forma dopełniacza l. mn. utworzona logicznie do formy rzeczowników męskich, używana często jeszcze w XIX w.</pr>, i marzeń --- łaska Twoja na rozum spadła, nie na serce moje --- dozwól mi dziecię ukochać w pokoju, i niechaj stanie mir<pr><slowo_obce>mir</slowo_obce> --- starosłowiańskie, używane jeszcze w staropolszczyźnie słowo oznaczające pokój, przymierze.</pr> już między Stwórcą i stworzonym. --- Synu, przeżegnaj się i chodź ze mną. Wieczny odpoczynek.<end id='e1221476349603' /></akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Wychodzą.<end id='e1187783507058' /></didaskalia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Spacer --- damy i kawalerowie --- <osoba>Filozof</osoba> --- <osoba>Mąż</osoba>.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187783579364' /><motyw id='m1187783579364'>Filozof, Historia, Obraz świata, Rewolucja</motyw>FILOZOF</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Powtarzam, iż to jest nieodbitą, samowolną wiarą<pr><slowo_obce>samowolna wiara</slowo_obce> --- wiara wynikająca z własnej woli, z własnego wyboru.</pr> we mnie, że czas nadchodzi wyzwolenia kobiet i Murzynów. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pan masz rację.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>FILOZOF</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>I wielkiej do tego odmiany w towarzystwie<pr><slowo_obce>towarzystwo</slowo_obce> (z fr. société) --- społeczeństwo.</pr> ludzkim w szczególności i w ogólności --- z czego wywodzę odrodzenie się rodu ludzkiego przez krew i zniszczenie form starych. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak się Panu wydaje? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>FILOZOF</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221476434104' /><motyw id='m1221476434104'>Rewolucja</motyw>Podobnie jako glob nasz się prostuje lub pochyla na osi swojej przez nagłe rewolucje. ---<end id='e1221476434104' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221476521073' /><motyw id='m1221476521073'>Drzewo</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czy widzisz to drzewo spróchniałe? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>FILOZOF</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Z młodymi listkami na dolnych gałązkach. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobrze. --- Jak sądzisz --- wiele lat jeszcze stać może?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>FILOZOF</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czy ja wiem? --- Rok --- dwa lata. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A jednak dzisiaj wypuściło z siebie kilka listków świeżych, choć korzenie gniją coraz bardziej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>FILOZOF</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż z tego? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nic --- tylko, że gruchnie i pójdzie precz na węgle i popiół, bo nawet stolarzowi nie zda się na nic. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>FILOZOF</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przecie nie o tym mowa. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jednak to obraz twój i wszystkich twoich, i wieku twego, i teorii twojej<pr>Cała scena między Filozofem a Mężem wydaje się służyć charakterystyce poglądów Krasińskiego na pewne teorie filozoficzne ówcześnie rozpowszechnione. Autor <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> uważał mianowicie filozofię głoszącą postęp społeczny za wywodzącą się od materialistów francuskich osiemnastowiecznych, których dziełem była rewolucja francuska. W r. 1836 pisał do Gaszyńskiego charakteryzując poglądy H. Heinego: ,,Henryk Heine jest to wyraz zgrzybiałej filozofii, wpadającej nazad w dzieciństwo, wracającej do materializmu i lekkomyślności [...] Heine i cała jego szkoła, chcąc koniecznie coś nowego utworzyć, nie pomiarkowali, że do bardzo starych zasad się cofają, że przedrewolucyjny materializm Helwecjusza i panów dworskich, przebrawszy go tylko w mieszczańskie szaty, nazad stawiają na nogach"(<tytul_dziela>Listy Zygmunta Krasińskiego do Konstantego Gaszyńskiego</tytul_dziela>, Lwów 1882, s. 96). Dlatego też poglądy Filozofa --- wyznawcy wyzwolenia kobiet (analogicznie do saintsimonistów) i Murzynów (sprawa dyskutowana w Anglii w r. 1833), rzecznika odrodzenia ludzkości ,,przez krew" i zwolennika teorii rozwoju świata przez kataklizmy --- jako wywodzące się z teorii materialistycznych, uważa Mąż za przestarzałe, ,,spróchniałe". Wydaje się, że interpretacja Niemojewskiej--Gruszczyńskiej, na którą powołuje się Kleiner, a która pogardliwe słowa Męża odnosi do całej ludzkości, nie do filozofów, jest niesłuszna.</pr>. ---<end id='e1187783579364' /><end id='e1221476521073' /></akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Przechodzą.</didaskalia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1187783813713' /><motyw id='m1187783813713'>Obywatel, Szatan, Upadek, Prawda, Pozory, Historia, Władza, Walka</motyw>Wąwóz pomiędzy górami.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pracowałem lat wiele na odkrycie ostatniego końca wszelkich wiadomości, rozkoszy i myśli, i odkryłem --- próżnię grobową w sercu moim --- znam wszystkie uczucia po imieniu, a żadnej żądzy, żadnej wiary, miłości nie ma we mnie --- jedno<pe><slowo_obce>jedno</slowo_obce> --- jedynie.</pe> kilka przeczuciów krąży w tej pustyni --- o synu moim, że oślepnie --- o towarzystwie, w którym wzrosłem, że rozprzęgnie się --- i cierpię tak, jak Bóg jest szczęśliwy, sam w sobie, sam dla siebie<pr>Interpretatorzy <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> wcześnie zwrócili uwagę na pokrewieństwo tej sceny z dwoma dramatami należącymi do romantycznych dramatów filozoficznych czy --- jak je nazwała G. Sand --- metafizycznych: z <tytul_dziela>Faustem</tytul_dziela> Goethego i <tytul_dziela>Manfredem</tytul_dziela> Byrona. Kleiner w przypisie przypomina nazwiska badaczy, którzy poświęcili temu zagadnieniu osobne uwagi (W. M. Kozłowski, J. Kleiner, T. Sternal). Wypowiadał się na ten temat również S. Treugutt. Określiwszy bohatera <tytul_dziela>Nie--Boskiej...</tytul_dziela> jako bohatera faustycznego, wskazał, że ,,w hrabim Henryku rysy boleśnie doświadczonego »męża wieku« sprzęgnięte zostały z faustowskimi cechami poszukiwacza i sceptyka oraz z koncepcją tytana--Prometeusza" (<tytul_dziela>Dwugłos w sprawie zakończenia Nie--Boskiej</tytul_dziela>. Oprac. A. Witkowska. Sprawozd. z Prac Nauk. Wydz. Nauk Społ. PAN, 1961, z. 4. Kleiner zaś w przypisie do wyd. Bibl. Nar. kładzie nacisk na zbieżność treści monologu Męża z monologami tytułowych bohaterów dramatów Goethego i Byrona. Faust mówi: ,,Przestudiowałem wszystkie fakultety / Ach, filozofię, medycynę, prawo / I w teologię też, niestety, / Do dna samegom wgryzł się pracą krwawą --- / I jak ten głupiec u mądrości wrót / Stoję --- i tyle wiem, com wiedział wprzód / [...] Obca mi zwątpień i skrupułów męka / [...] Lecz za to radość wszelką mi wydarto" (<tytul_dziela>Faust</tytul_dziela>, cz. I, w. 355--361 i 370--372. Przeł. F. Konopka, Warszawa 1962, s. 71). Manfred zaś: ,,Wiedza jest męką; bo im więcej wiemy, / Bardziej czujemy tę nieszczęsną prawdę, / że drzewo życia nie jest drzewem wiedzy. / Jam filozofią zbadał, jam przeniknął / Źródła mądrości i cudów tej ziemi. / [...] Nic mię nie trwoży, czuję w sobie tylko / Przeklęty ciężar nieznania bojaźni; / Nic mię nie nęci, żądza ni nadzieja, / Ni zwodny urok czego bądź na świecie" (<tytul_dziela>Manfred</tytul_dziela>. Przeł. J. Paszkowski, akt I, w. 12--16, 27--30). Kleiner widzi też podobieństwo tej sceny <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> do scenerii w akcie II w dramacie Byrona (dolina w Alpach). Trzeba jednak sprostować informację, jakoby w scenie tej Manfredowi ukazywał się orzeł. Orzeł przelatuje w scenie 2 aktu I, kiedy Manfred stoi na skałach Jungfrau i patrzy w przepaść (por. przypis w Części I do słów Męża "rozkosz otchłani mnie porywa").</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS ANIOŁA STRÓŻA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Schorzałych, zgłodniałych, rozpaczających pokochaj bliźnich twoich, biednych bliźnich twoich, a zbawion będziesz.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kto się odzywa? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MEFISTO<pr><slowo_obce>Mefisto</slowo_obce> --- od imienia szatana: Mefistofeles, spopularyzowanego przez <tytul_dziela>Fausta</tytul_dziela> Goethego. Pochodzenie tego imienia nie jest zupełnie jasne. Jedna interpretacja łączy tę nazwę z grec. <slowo_obce>Mephostophiles</slowo_obce> --- nie lubiący światła (duch ciemności); druga z hebr. <slowo_obce>Mefir</slowo_obce> --- niszczyciel, <slowo_obce>Tofel</slowo_obce> --- kłamca, lub <slowo_obce>Mephistoph</slowo_obce> --- burzyciel dobrego. Tu Mefisto występuje jako kłamca przypisujący sobie słowa wypowiedziane przez Anioła Stróża.</pr><pe>Dla Krasińskiego pozostawanie pod wpływem szatana wiąże się z brnięciem w kłamstwo --- z niemożnością rozpoznania prawdy, co w ujęciu autora (zarówno w <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela>, jak w <tytul_dziela>Irydionie</tytul_dziela>) stanowi rodzaj tragicznego uwikłania duszy bohatera i jest związane z działaniem Fatum.</pe></naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przechodząc</didaskalia>
        
                <akap>Kłaniam uniżenie --- lubię czasem zastanawiać podróżnych darem, który natura osadziła we mnie. --- Jestem brzuchomowca<pr><slowo_obce>brzuchomowca</slowo_obce> --- człowiek posiadający umiejętność mówienia bez poruszania ustami, przy czym głos wydaje się pochodzić od innej osoby.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>podnosząc rękę do kapelusza</didaskalia>
        
                <akap>Na kopersztychu<pr><slowo_obce>kopersztych</slowo_obce> (z niem. <slowo_obce>Kupferstich</slowo_obce>) --- miedzioryt.</pr> podobną twarz gdzieś widziałem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MEFISTO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Hrabia ma dobrą pamięć. ---</akap>
                
                <didaskalia>głośno</didaskalia>
                
                <akap>Niech będzie pochwalon ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na wieki wieków --- amen. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MEFISTO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wchodząc pomiędzy skały</didaskalia>
        
                <akap>Ty i głupstwo twoje. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Biedne dziecię, dla win ojca, dla szału matki przeznaczone wiecznej ślepocie --- nie dopełnione, bez namiętności, żyjące tylko marzeniem, cień przelatującego anioła, rzucony na ziemię<pr><slowo_obce>na ziemię</slowo_obce> --- tak w wyd. III. W wydaniu jubileuszowym ++Dzieł++ pod red. J. Czubka i w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,o ziemię".</pr> i błądzący w znikomości swojej. <begin id='b1221559595270' /><motyw id='m1221559595270'>Pokusa, Ptak, Sława, Wąż</motyw>--- Jakiż ogromny orzeł wzbił się nad miejscem, w którym ten człowiek zniknął! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORZEŁ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Witam cię --- witam.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Leci ku mnie, cały czarny --- świst jego skrzydeł jako świst tysiąca kul w boju. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORZEŁ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Szablą ojców twoich bij się o ich cześć i potęgę.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Roztoczył się nade mną --- wzrokiem węża grzechotnika<pr><slowo_obce>wzrokiem węża grzechotnika</slowo_obce> --- Wąż grzechotnik należy do rzędu wężów jadowitych, które polują czekając na zdobycz z długotrwałą cierpliwością. Ponieważ węże nie posiadają ruchomych powiek, wytworzył się pogląd, że nieruchomy wzrok węża oczekującego na zdobycz ma właściwości obezwładniające ofiarę.</pr> ssie mi źrzenice --- ha! rozumiem ciebie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORZEŁ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie ustępuj, nie ustąp nigdy --- a wrogi twe, podłe wrogi twe pójdą w pył. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Żegnam cię wśród skał, pomiędzy którymi znikasz --- bądź co bądź, fałsz czy prawda, zwycięstwo czy zaguba<pr><slowo_obce>zaguba</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,zguba".</pr>, uwierzę tobie, posłanniku chwały. --- Przeszłości, bądź mi ku pomocy --- a jeśli duch twój wrócił do łona Boga, niechaj się znów oderwie, wstąpi we mnie, stanie się myślą, siłą i czynem. ---</akap>
        
                <didaskalia>zrzuca żmiją</didaskalia>
        
                <akap>Idź, podły gadzie --- jako strąciłem ciebie i nie ma żalu po tobie w naturze, tak oni wszyscy stoczą się w dół i po nich żalu nie będzie --- sławy nie zostanie --- żadna chmura się nie odwróci w żegludze, by
                spojrzeć za sobą na tylu synów ziemi, ginących pospołu. ---</akap>
                
                <akap></akap>
        
                <akap>Oni naprzód --- ja potem. ---<end id='e1221559595270' /></akap>
                
                <akap></akap>
                
                <akap>Błękicie niezmierzony, ty ziemię obwijasz --- ziemia niemowlęciem, co zgrzyta i płacze --- ale ty nie drżysz, nie słuchasz jej, ty płyniesz w nieskończoność swoją. ---</akap>
                
                <akap></akap>
                
                <akap>Matko naturo<pr><slowo_obce>Matko naturo</slowo_obce> --- w swej polemice z Łuckim (por. przypis dotyczący Edenu w cz.I dramatu) Niemojewska--Gruszczyńska uważa te słowa za realizację zapowiedzi szatańskiej z Części I --- kuszenie Męża obrazem spróchniałego Edenu, czyli natury martwej. ,,Na pytające jakby spojrzenie Męża, obojętnością odpowiedziała matka Natura. Mąż żegna ją, idzie między ludzi, odtąd będzie szukał natchnień człowieczych, człowieka, nie naturę naśladował będzie. Czemuż ostatnie tchnienie natury współdziałało tak solidarnie z wezwaniem orła? Czemuż Mąż nie odczuwa płynącego z przyrody wzniosłego prądu miłości braterskiej [...] Człowiekowi wodzonemu na pokuszenie szatan nie pozwoli ,,w pięknym przyrodzeniu czytać". Pomiędzy nim i naturą stanie wywleczona ze sklepów szatańskich dekoracja Edenu. Odgrodzi go od źródła wyższych natchnień" (,,Ruch Literacki” 1927, s. 135).</pr>, bądź mi zdrowa --- idę się na człowieka przetworzyć, walczyć idę z bracią moją.<end id='e1187783813713' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1187784334375' /><motyw id='m1187784334375'>Choroba, Wzrok, Ojciec, Poeta, Syn</motyw>Pokój. --- <osoba>Mąż</osoba> --- <osoba>Lekarz</osoba> --- <osoba>Orcio</osoba>.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nic mu nie pomogli --- w Panu ostatnia nadzieja. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bardzo mi zaszczytnie...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mów panu<pr><slowo_obce>panu</slowo_obce> --- w wyd. I, II i III: ,,panie". Czubek objaśnia, że w kopii pierwszą wersję: ,,panu" poprawiono na: ,,panie", skąd błąd przeszedł do edycji drukowanych. Skażony tekst poprawił Tarnowski, za nim Czubek i następne wydania.</pr>, co czujesz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Już nie mogę ciebie, Ojcze, i tego pana rozpoznać --- iskry i nicie czarne latają przed moimi oczyma, czasem z nich wydobędzie się na kształt cieniutkiego węża --- i nuż robi się chmura żółta --- ta chmura w górę podleci, spadnie na dół, pryśnie z niej tęcza --- i to nic mnie nie boli. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Stań, Panie Jerzy, w cieniu --- wiele Pan lat masz? ---</akap>
        
                <didaskalia>patrzy mu w oczy</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Skończył czternaście. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Teraz odwróć się do okna. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A cóż?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221559933451' /><motyw id='m1221559933451'>Kłamstwo, Lekarz</motyw>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Powieki prześliczne, białka<pr><slowo_obce>białka</slowo_obce> --- zarówno kopia, jak wyd. I i II mają: ,,białko". Wyd. III wprowadziło tu poprawkę na l. mn. Kleiner przyjmuje tę wersję wbrew Czubkowi, który poszedł za rękopisem. Wydaje się, że obie formy są prawidłowe. Tekst niniejszy przyjmuje wersję wyd. III i Kleinera.</pr> przeczyste, żyły wszystkie w porządku, muszkuły w sile. ---</akap>
        
                <didaskalia>do <osoba>Orcia</osoba></didaskalia>
                
                <akap>Śmiej się Pan z tego --- Pan będziesz zdrów jak ja. ---</akap>
                
                <didaskalia>do <osoba>Męża</osoba></didaskalia>
                
                <akap><begin id='b1221560081512' /><motyw id='m1221560081512'>Ciało, Dusza, Oko, Upadek</motyw>Nie ma nadziei. --- Sam Pan Hrabia przypatrz się źrzenicy --- nieczuła na światło --- osłabienie zupełne nerwu optycznego. ---<end id='e1221559933451' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mgłą zachodzi mi wszystko --- wszystko. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Prawda --- rozwarta --- Szara --- bez życia. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kiedy spuszczę powieki, więcej widzę niż z otwartymi oczyma. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Myśl w nim ciało przepsuła<pr><slowo_obce>przepsuła</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,popsuła".</pr> --- należy się bać katalepsji<pr><slowo_obce>katalepsja</slowo_obce> (z grec.) --- w medycynie: odrętwienie całego lub części ciała; występuje przy histerii, w letargu, stanach hipnotycznych, przy niektórych chorobach psychicznych.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>odprowadzając <osoba>Lekarza</osoba> na stronę</didaskalia>
        
                <akap>Wszystko, co zażądasz --- pół mojego majątku ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dezorganizacja nie może się zreorganizować<pr><slowo_obce>Dezorganizacja nie może się zreorganizować</slowo_obce> --- w korespondencji Krasiński często stosował tę formułę zarówno do stanu własnego zdrowia, jak do współczesnego mu stanu stosunków społecznych.</pr>. ---</akap>
        
                <didaskalia>bierze kij i kapelusz</didaskalia>
                
                <akap>Najniższy sługa Pana Hrabiego, muszę jechać zdjąć jednej pani kataraktę<pr><slowo_obce>katarakta</slowo_obce> --- zmętnienie soczewki ocznej, które można usunąć drogą operacyjną.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zmiłuj się, nie opuszczaj nas jeszcze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Może Pan ciekawy nazwiska tej choroby?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>I żadnej, żadnej nie ma nadziei?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zowie się po grecku, <slowo_obce>amaurosis</slowo_obce><pr><slowo_obce>amaurosis</slowo_obce> --- w kopii, w wyd. I, II i III mylnie: ,,amavrosis", poprawione przez Czubka.</pr>. Jest to ślepota spowodowana chorobą czy uszkodzeniem nerwu wzrokowego lub zmianami w mózgu. ---</akap>

                <didaskalia>wychodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187784499653' /><motyw id='m1187784499653'>Szatan, Rozpacz</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przyciskając syna do piersi</didaskalia>
        
                <akap>Ale ty widzisz jeszcze cokolwiek?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słyszę głos twój, Ojcze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Spojrzyj w okno, tam słońce, pogoda. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pełno postaci mi się wije między źrzenicą a powieką --- widzę twarze widziane, znajome miejsca --- karty książek czytanych. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To widzisz jeszcze?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak, oczyma duszy, lecz tamte pogasły. ---<end id='e1221560081512' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>padając na kolana</didaskalia>
                
                <didaskalia>Chwila milczenia.</didaskalia>
        
                <akap>Przed kim ukląkłem --- gdzie mam się upomnieć o krzywdę mojego dziecka? ---</akap>
                
                <didaskalia>wstając</didaskalia>
                
                <akap>Milczmy raczej --- Bóg się z modlitw, Szatan z przeklęstw śmieje<pe><slowo_obce>Milczmy raczej --- Bóg się z modlitw, Szatan z przeklęstw śmieje</slowo_obce> --- zdanie to, mające formę pełnego goryczy aforyzmu, stanowi świadectwo zagubienia duchowego hrabiego Henryka, pozostającego między tym, co boskie, a tym, co szatańskie. Ma on nie do końca jasne przeczucia obu tych sfer.</pe>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS SKĄDSIŚ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Twój syn poetą --- czegóż żądasz więcej?<end id='e1187784499653' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><osoba>Lekarz</osoba> --- <osoba>Ojciec Chrzestny</osoba></didaskalia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zapewnie, to wielkie nieszczęście być ślepym. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>I bardzo nadzwyczajne w tak młodym wieku. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Był zawsze słabej kompleksji, i matka jego umarła nieco... tak...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jak to?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Poniekąd tak --- Wać Pan rozumiesz --- bez piątej klepki. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia><osoba>Mąż</osoba> wchodzi.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187785128443' /><motyw id='m1187785128443'>Poeta, Wizja</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przepraszam Pana, żem go prosił o tak późnej godzinie, ale od kilku dni mój biedny syn budzi się zawsze około dwunastej, wstaje i przez sen mówi --- proszę za mną. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chodźmy. --- Jestem bardzo ciekawy owego fenomenu. ---</akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Pokój sypialny. --- <osoba>Służąca</osoba> --- <osoba>Krewni</osoba> --- <osoba>Ojciec Chrzestny</osoba> --- <osoba>Lekarz</osoba> --- <osoba>Mąż</osoba>. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>KREWNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cicho. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obudził się, a nas nie słyszy.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Proszę Panów nic nie mówić. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To rzecz arcydziwna. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wstając</didaskalia>
        
                <akap>O Boże --- Boże. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KREWNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jak powoli stąpa. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jak trzyma ręce założone na piersiach. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie mrugnie powieką --- ledwo że usta roztwiera, a przecie głos ostry, przeciągły z nich się dobywa. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>SŁUŻĄCY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jezusie Nazareński!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Precz ode mnie ciemności --- jam się urodził synem światła i pieśni --- co chcecie ode mnie? --- czego żądacie ode mnie? ---</akap>
        
                <akap>Nie poddam się wam, choć wzrok mój uleciał z wiatrami i goni gdzieś po przestrzeniach --- ale on wróci kiedyś, bogaty w promienie gwiazd, i oczy moje rozogni płomieniem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak jak nieboszczka, plecie sam nie wie co --- to widok bardzo zastanawiający. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zgadzam się z Panem Dobrodziejem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MAMKA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Najświętsza Panno Częstochowska, weź mi oczy i daj jemu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Matko moja, proszę cię --- matko moja, naślij mi teraz obrazów i myśli, bym żył wewnątrz, bym stworzył drugi świat w sobie, równy temu, jaki postradałem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KREWNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co myślisz, bracie, to wymaga rady familijnej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czekaj --- cicho. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie odpowiadasz mi --- o matko! nie opuszczaj mnie. ---<end id='e1187785128443' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221560418851' /><motyw id='m1221560418851'>Lekarz, Prawda</motyw>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>do <osoba>Męża</osoba></didaskalia>
        
                <akap>Obowiązkiem moim jest prawdę mówić. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak jest --- to jest obowiązkiem --- i zaletą lekarzy, Panie Konsyliarzu<pr><slowo_obce>konsyliarz</slowo_obce> (z łac. <slowo_obce>consiliarius</slowo_obce> --- doradca) --- dawna nazwa lekarza.</pr>.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pański syn ma pomieszanie zmysłów, połączone z nadzwyczajną drażliwością nerwów, co niekiedy sprawia, że tak powiem, stan snu i jawu<pe><slowo_obce>jawu</slowo_obce> --- jawy.</pe> zarazem, stan podobny do tego, który oczewiście<pe><slowo_obce>oczewiście</slowo_obce> --- współcz. oczywiście.</pe> tu napotykamy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Boże, patrz, on Twoje sądy mi tłumaczy. ---<end id='e1221560418851' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEKARZ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chciałbym pióra i kałamarza --- <slowo_obce>Cerasi laurei dwa grana</slowo_obce><pr><slowo_obce>Cerasi laurei dwa grana</slowo_obce> --- dwa grany kropli laurowych; gran --- dawna jednostka wagi aptekarskiej, ok. 1/16 grama (62 miligramy). Znany dawniej środek leczniczy o działaniu uspokajającym.</pr> etc. etc. ...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>W tamtym pokoju Pan znajdziesz --- proszę wszystkich, by wyszli. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOSY POMIESZANE</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobranoc<pe>W tekście Krasińskiego: dobra noc. Dziś poprawna jest pisownia łączna.</pe> --- dobranoc --- do jutra ---</akap>

                <didaskalia>wychodzą</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>budząc się</didaskalia>
        
                <akap>Dobrej nocy mi życzą --- mówcie o długiej nocy --- o wiecznej może --- ale nie o dobrej, nie o szczęśliwej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wesprzyj się na mnie, odprowadzę cię do łóżka. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ojcze, co to się ma znaczyć<pr><slowo_obce>co to się ma znaczyć</slowo_obce> --- w wyd. Czubka i poprzednich Bibl. Nar.: ,,co to ma się znaczyć".</pr>? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Okryj się dobrze i zaśnij spokojnie, bo doktor mówi, że wzrok odzyskasz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak mi niedobrze --- sen mi przerwały głosy czyjeś. ---</akap>
        
                <didaskalia>zasypia</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187960847778' /><motyw id='m1187960847778'>Anioł, Przeczucie, Los, Upadek</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niech moje błogosławieństwo spoczywa na tobie --- nic ci więcej dać nie mogę, ni szczęścia, ni światła, ni sławy --- a dobija godzina<pr>Kleiner zwraca uwagę, że Mąż ,,odczuwa jakiś fatalizm w swym losie". Podobnie bowiem wyczuwał zbliżanie się fatalnego przełomowego momentu w Części I, kiedy postanowił porzucić Żonę, aby pójść za widmem Dziewicy: ,,Nadeszła godzina --- nic jej nie odwlecze".</pr>, w której będę musiał walczyć, działać z kilkoma ludźmi przeciwko wielu ludziom. --- Gdzie się ty podziejesz, sam jeden i wśród stu przepaści, ślepy, bezsilny, dziecię i poeto zarazem, biedny śpiewaku bez słuchaczy, żyjący duszą za obrębami ziemi, a ciałem przykuty do ziemi --- o ty nieszczęśliwy, najnieszczęśliwszy z aniołów, o ty mój synu? ---<end id='e1187960847778' /><end id='e1187784334375' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MAMKA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>u drzwi</didaskalia>
        
                <akap>Pan Konsyliarz każe JW. Pana prosić. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobra moja Katarzyno, zostań się przy małym. ---</akap>
        
                <didaskalia>wychodzi</didaskalia>
        </kwestia>










<naglowek_akt><begin id='b1187875285443' /><motyw id='m1187875285443'>Rewolucja</motyw><begin id='b1187962248967' />CZĘŚĆ TRZECIA<pr>Część trzecia opatrzona była w wyd. I i II oraz w rękopiśmiennej kopii następującym epigrafem: ,,<slowo_obce>Il fut administré, parce que le niais demandait un prêtre, puis pendu à la satisfaction générale etc. etc.</slowo_obce>" --- <slowo_obce>Rapport du citoyen Caillot, commissaire de la sixiéme chambre</slowo_obce> [w kopii: <slowo_obce>section</slowo_obce>] <slowo_obce>an III, 5 prairial</slowo_obce> ("Opatrzony został sakramentami, ponieważ, dureń, zażądał księdza, później powieszony ku ogólnemu zadowoleniu". --- Raport obywatela Caillota, komisarza izby szóstej, roku III [tj. trzeciego roku ery rewolucyjnej, liczonej od 22 września 1792, a więc r. 1795] piątego prairiala [tj. 22 maja --- <slowo_obce>prairial</slowo_obce>, czyli miesiąc łąk, był dziewiątym miesiącem w kalendarzu rewolucyjnym]). Być może chodzi tu o któryś z raportów F. M. Cailleux (1761---1796), członka klubu jakobinów, który, mianowany oficerem municypalnym, był strażnikiem rodziny królewskiej w czasie jej pobytu w więzieniu w Tempie.</pr></naglowek_akt>


<akap><motyw id='m1187962248967'>Rycerz</motyw>Do pieśni --- do pieśni<pr><slowo_obce>do pieśni</slowo_obce> --- występuje tu nie znany (anonimowy) autor, któremu jednak nie dane jest, jak dawnym średniowiecznym śpiewakom, opiewać wzniosłej, rycerskiej i bohaterskiej przeszłości, lecz teraźniejszość skarlałą i nędzną.</pr>.</akap>


<akap></akap>


<akap>Kto ją zacznie, kto jej dokończy? --- Dajcie mi przeszłość, zbrojną w stal, powiewną rycerskimi pióry<pe><slowo_obce>pióry</slowo_obce> --- piórami.</pe>. --- Gotyckie wieże wywołam przed oczy wasze --- rzucę cień katedr świętych na głowy wam. --- Ale to nie to --- tego już nigdy nie będzie. ---<end id='e1187962248967' /></akap>


<sekcja_asterysk />


<akap><begin id='b1187962285023' /><motyw id='m1187962285023'>Upadek</motyw>Ktokolwiek jesteś, powiedz mi, w co wierzysz --- łatwiej byś życia się pozbył, niż wiarę jaką wynalazł, wzbudził wiarę w sobie.<end id='e1187962285023' /> <begin id='b1221639056719' /><motyw id='m1221639056719'>Historia, Krew, Los</motyw>Wstydźcie się, wstydźcie wszyscy, mali i wielcy, --- a mimo was, mimo żeście mierni i nędzni, bez serca i mózgu, świat dąży ku swoim celom, rwie za sobą, pędzi przed się, bawi się z wami, przerzuca, odrzuca --- walcem świat się toczy, pary znikają i powstają, wnet zapadają, bo ślisko --- bo krwi dużo<pr><slowo_obce>bo krwi dużo</slowo_obce> --- występuje tu pogląd, że rozwój świata, który ,,dąży ku swoim celom", odbywa się poprzez krew.</pr> --- krew wszędzie --- krwi dużo, powiadam wam. ---<end id='e1221639056719' /></akap>


<sekcja_asterysk />


<akap><begin id='b1221639126731' /><motyw id='m1221639126731'>Lud, Pijaństwo, Uczta</motyw>Czy widzisz owe tłumy, stojące u bram miasta wśród wzgórzów<pe><slowo_obce>wzgórzów</slowo_obce> --- wzgórz.</pe> i sadzonych topoli --- namioty rozbite --- zastawione deski, długie, okryte mięsiwem i napojami, podparte pniami, drągami. --- Kubek lata z rąk do rąk --- a gdzie ust się dotknie, tam głos się wydobędzie, groźba, przysięga lub przeklęstwo. --- On lata, zawraca, krąży, tańcuje, zawsze pełny, brzęcząc, błyszcząc, wśród tysiąców<pe><slowo_obce>tysiąców</slowo_obce> --- tysięcy.</pe>. --- Niechaj żyje kielich pijaństwa i pociechy! ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap><begin id='b1187875587943' /><motyw id='m1187875587943'>Robotnik</motyw>Czy widzicie, jak oni czekają niecierpliwie --- szemrzą między sobą, do wrzasków się gotują --- wszyscy nędzni, ze znojem na czole, z rozczuchranymi<pe><slowo_obce>rozczuchranymi</slowo_obce> --- rozczochranymi.</pe> włosy, w łachmanach, z spiekłymi twarzami, z dłoniami pomarszczonymi od trudu --- ci trzymają kosy, owi potrząsają młotami, heblami --- patrz --- ten wysoki trzyma topór spuszczony --- a tamten stemplem<pr><slowo_obce>stempel</slowo_obce> --- pręt metalowy do czyszczenia i nabijania strzelb dawnego typu, ładowanych od końca lufy. Z wymienionych tu narzędzi pracy, które w rękach zrewolucjonizowanego tłumu zamieniły się w broń, rozpoznać można ,,skład socjalny" rewolucjonistów. Są tu więc kowale, stolarze czy cieśle, szewcy, rzeźnicy, zaś właściciel stempla --- to być może dworski strzelec.</pr> żelaznym nad głową powija;<end id='e1187875587943' /> <begin id='b1187875636573' /><motyw id='m1187875636573'>Dziecko, Kobieta</motyw>dalej w bok pod wierzbą chłopię małe wisznię<pe><slowo_obce>wisznię</slowo_obce> --- wiśnię.</pe> do ust kładzie, a długie szydło w prawej ręce ściska<pe><slowo_obce>chłopię małe...</slowo_obce> --- scena ta, czy raczej obrazek zaledwie, była przez badaczy interpretowana metaforycznie --- szydło w ręku dziecka ma za chwilę przebić wiśnię, by rozlał się jej krwistoczerwony sok. W ten sposób (ale w dalszych scenach również na inne sposoby) Krasiński pokazuje, że w obozie rewolucji nawet dzieci ,,bawią się" zabijaniem. Ryciny z okresu rewolucji francuskiej 1789 r. ukazywały np. dzieci ,,igrające" odciętą głową zgilotynowanej ofiary rewolucji.</pe>. --- Kobiety przybyły także, ich matki, ich żony, głodne i biedne jak oni, zwiędłe przed czasem, bez śladów piękności --- na ich włosach kurzawa bitej drogi --- na ich łonach poszarpane odzieże --- w ich oczach coś gasnącego, ponurego, gdyby przedrzeźnianie wzroku --- ale wnet się ożywią --- kubek lata wszędzie, obiega wszędzie. --- Niech żyje kielich pijaństwa i pociechy! ---<end id='e1221639126731' /><end id='e1187875636573' /></akap>


<sekcja_asterysk />


<akap><begin id='b1187875768569' /><motyw id='m1187875768569'>Przywódca</motyw>Teraz szum wielki powstał w zgromadzeniu --- czy to radość, czy rozpacz? --- kto rozpozna jakie uczucie w głosach tysiąców? --- Ten, który nadszedł, wstąpił na stół, wskoczył na krzesło i panuje nad nimi, mówi do nich. --- Głos jego przeciągły, ostry, wyraźny --- każde słowo rozeznasz, zrozumiesz --- ruchy jego powolne, łatwe, wtórują słowom, jak muzyka pieśni --- czoło wysokie, przestronne, włosa jednego na czaszce nie masz, wszystkie wypadły, strącone myślami --- skóra przyschła do czaszki, do liców, żółtawo się wcina pomiędzy koście i muszkuły<pe><slowo_obce>muszkuły</slowo_obce> --- muskuły.</pe> --- a od skroni broda czarna wieńcem twarz opasuje --- nigdy krwi, nigdy zmiennej barwy na licach --- oczy niewzruszone, wlepione w słuchaczy --- chwili jednej zwątpienia, pomieszania nie dojrzeć; a kiedy ramię wzniesie, wyciągnie, wytęży ponad nimi, schylają głowy, zda się, że wnet uklękną przed tym błogosławieństwem wielkiego rozumu --- nie serca --- precz z sercem, z przesądami<pr><slowo_obce>precz z sercem, z przesądami</slowo_obce> --- Juliusz Kleiner zwraca uwagę, że zestawienie tu ,,serca" i ,,przesądów" wskazuje na sięgnięcie do haseł rewolucji francuskiej, która walczyła z przesądami, jako nie opartymi na rozumie, rozum zaś odrzucał postawę uczuciową --- ,,serce".</pr>, a niech żyje słowo pociechy i mordu! ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>To ich wściekłość, ich kochanie, to władzca<pe><slowo_obce>władzca</slowo_obce> --- władca.</pe> ich dusz i zapału --- on obiecuje im chleb i zarobek --- krzyki się wzbiły, rozciągnęły, pękły po wszystkich stronach --- ,,Niech żyje Pankracy<pr>Ukazanie postaci przywódcy rewolucji we wstępie do Części III jako mówcy na zaimprowizowanej <slowo_obce>ad hoc</slowo_obce> trybunie przemawiającego do tłumu, a więc jak gdyby od razu we właściwej mu akcji, jest zabiegiem interesującym i może być odczytane jako wskazówka dla inscenizatora. Dokładny opis wyglądu i gestykulacji Pankracego ukazuje go jako wprawnego przywódcę ludu --- demagoga. Postać Pankracego przyciągała uwagę wszystkich badaczy <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela>, którzy szukali dla wodza rewolucji pierwowzoru. We <tytul_dziela>Wstępie</tytul_dziela> do <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> w wyd. Bibl. Nar. pisze Kleiner, że Pankracy, ,,odarty z uroku poetyckiego, jest kontrastem bezwzględnym Henryka. Tamten jest wyobraźnią bez serca, on rozumem bez serca [...] Tamten musi być malarsko piękny --- on jest posągowo brzydki". Dalej pisze Kleiner, iż Pankracy ma ,,coś z psychiki Napoleona. I jest, jak Napoleon wobec monarchów, człowiekiem bez przodków, bez wykwintności rasowej, ale czującym, że w nim skupiła się wola zbiorowa" (s. XXXV). Podobnego zestawienia dokonał w połowie XIX w. krytyk ,,młodoniemiecki", cytowany już A. Jung: ,,Stary, dumny, upudrowany arystokratyzm, który swoją skłonność do użycia, poetyczne zamiłowania i <slowo_obce>esprit</slowo_obce> datuje od czasów Ludwika XIV, zostaje przeniesiony z Paryża do Warszawy i do swoich zamków; demokratyzm, który przenika do szkoły wojskowej w Brienne, zapala prometejską żagiew swej sławy od tulońskich lontów, zostaje przeniesiony na rękach wiwatującego ludu i osadzony na tronie; krótko mówiąc: Mąż i Pankracy, szlachta i Napoleon muszą ulec [...]" (s. 30). Nadanie przywódcy rewolucji imienia ,,znaczącego" (<slowo_obce>Pankracy</slowo_obce> --- z gr.: Wszechwładca) jest jeszcze jednym sposobem charakteryzowania bohatera.</pr>! --- chleba nam, chleba, chleba!" ---<end id='e1187875768569' /><begin id='b1187875942444' /><motyw id='m1187875942444'>Antysemityzm, Żyd</motyw> A u stóp mówcy opiera się na stole przyjaciel czy towarzysz, czy sługa. ---</akap>


<sekcja_asterysk />


<akap>Oko wschodnie, czarne, cieniowane długimi rzęsy --- ramiona obwisłe, nogi uginające się, ciało niedołężnie w bok schylone --- na ustach coś lubieżnego, coś złośliwego, na palcach złote pierścienie --- i on także głosem chrapliwym woła --- ,,Niech żyje Pankracy!" --- Mówca ku niemu na chwilę wzrok obrócił. --- ,,Obywatelu przechrzto<pr><slowo_obce>Obywatelu przechrzto</slowo_obce> --- od czasu rewolucji francuskiej forma <slowo_obce>obywatel</slowo_obce> (w miejsce dawnego ,,pan") weszła w skład słownika demokratycznego; <slowo_obce>przechrzta</slowo_obce> --- nazwa nadawana Żydom, którzy zmienili wyznanie z judaizmu na chrześcijaństwo.</pr>, podaj mi chustkę".---<end id='e1187875942444' /></akap>


<sekcja_asterysk />


<akap><begin id='b1221639985577' /><motyw id='m1221639985577'>Chleb</motyw>Tymczasem trwają poklaski i wrzaski. --- ,,Chleba nam, chleba, chleba! --- Śmierć panom, śmierć kupcom --- chleba, chleba!" ---<end id='e1221639985577' /></akap>




<sekcja_swiatlo />
<begin id='b1221640169835' /><motyw id='m1221640169835'>Antysemityzm</motyw>


<didaskalia>Szałas --- lamp kilka --- księga rozwarta na stole <osoba>Przechrzty</osoba>.</didaskalia> ---


<naglowek_osoba><begin id='b1221640245197' /><motyw id='m1221640245197'>Książka</motyw>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221640317452' /><motyw id='m1221640317452'>Matka</motyw>Bracia moi podli, bracia moi mściwi, bracia kochani, ssajmy<pe><slowo_obce>ssajmy</slowo_obce> --- ssijmy.</pe> karty <tytul_dziela>Talmudu</tytul_dziela><pr>Talmud (hebr.: nauczanie) --- jedna z najważniejszych ksiąg religijnych żydowskich, która powstawała w ciągu kilku wieków z uzupełnień, objaśnień, komentarzy do <tytul_dziela>Starego Testamentu</tytul_dziela>, różnego rodzaju przepisów itp. W w. XVIII i XIX w związku z dyskusją nad emancypacją intelektualną i obywatelską Żydów powstała obfita literatura, która przedstawiała często Talmud jako źródło żydowskiego szowinizmu, obskurantyzmu i innych ujemnych cech ortodoksyjnych sekt religijnych. W literaturze polskiej problem ten podjął m.in. J. U. Niemcewicz, którego powieść <tytul_dziela>Lejbe i Siora</tytul_dziela> (1821) zawierała obrazy ujemnego wpływu <tytul_dziela>Talmudu</tytul_dziela> na społeczeństwo żydowskie w Polsce. Znajdujemy tam wypowiadane przez przedstawicieli obskurantów żydowskich podobne określenia, jakich w <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> używa Przechrzta (por. np. ,,[...] te skarby najpierwszej mądrości naszej, owe to <tytul_dziela>Talmudy</tytul_dziela>, owe komentarze nad nimi, owe to kabalistyczne i mistyczne księgi, słowem te wszystkie źródła mistycznej rozkoszy").</pr> jako pierś mleczną, pierś żywotną, z której siła i miód płynie dla nas, dla nich gorycz i trucizna.<end id='e1221640317452' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR PRZECHRZTÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221641401323' /><motyw id='m1221641401323'>Wąż</motyw>Jehowa pan nasz, a nikt inny. --- On nas porozrzucał wszędzie, On nami, gdyby splotami niezmiernej gadziny, oplótł świat czcicielów Krzyża, panów naszych, dumnych, głupich, niepiśmiennych<pr><slowo_obce>niepiśmiennych</slowo_obce> --- nie znających świętego <tytul_dziela>Pisma</tytul_dziela>, tj. <tytul_dziela>Talmudu</tytul_dziela>.</pr>.<end id='e1221641401323' /> --- Po trzykroć pluńmy na zgubę im --- po trzykroć przeklęstwo im.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cieszmy się, bracia moi. --- Krzyż, wróg nasz, podcięty, zbutwiały, stoi dziś nad kałużą krwi, a jak raz się powali, nie powstanie więcej. --- Dotąd pany go bronią.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dopełnia się praca wieków, praca nasza markotna, bolesna, zawzięta. --- Śmierć panom --- po trzykroć pluńmy na zgubę im --- po trzykroć przeklęstwo im!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221643259322' /><motyw id='m1221643259322'>Wolność, Zbawienie, Zmartwychwstanie</motyw>Na wolności bez ładu, na rzezi bez końca, na zatargach i złościach, na ich głupstwie i dumie osadzim potęgę Izraela --- tylko tych panów kilku --- tych kilku jeszcze zepchnąć w dół --- trupy ich przysypać rozwalinami Krzyża. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Krzyż znamię święte nasze --- woda chrztu połączyła nas z ludźmi --- uwierzyli pogardzający miłości pogardzonych. ---</akap>
                
                <akap>Wolność ludzi prawo nasze --- dobro ludu cel nasz --- uwierzyli synowie chrześcijan w synów Kajfasza<pr>Kajfasz --- według Ewangelii arcykapłan żydowski, który wydał wyrok skazujący na śmierć Chrystusa.</pr>.</akap>
                
                <akap>---Przed wiekami wroga umęczyli ojcowie nasi --- my go na nowo dziś umęczym i nie zmartwychwstanie więcej. ---<end id='e1221643259322' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221641638252' /><motyw id='m1221641638252'>Wąż</motyw>Chwil kilka jeszcze, jadu żmii<pe><slowo_obce>żmii</slowo_obce> --- dziś popr.: żmiji.</pe> kropel kilka jeszcze --- a świat nasz, nasz, o bracia moi! ---<end id='e1221641638252' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jehowa Pan Izraela, a nikt inny. --- Po trzykroć pluńmy na zgubę ludom --- po trzykroć przeklęstwo im. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Słychać stukanie.</didaskalia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Do roboty waszej --- a ty, święta księgo, precz stąd, by wzrok przeklętego nie zbrudził kart twoich. ---<end id='e1221640245197' /></akap>
        
                <didaskalia>Talmud chowa</didaskalia>
                
                <akap>Kto tam?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS ZZA DRZWI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Swój --- W imieniu Wolności<pr><slowo_obce>w imieniu Wolności</slowo_obce> --- hasło przejęte z rewolucji francuskiej, która głosiła Wolność, Równość, Braterstwo (<slowo_obce>Liberté</slowo_obce>, <slowo_obce>Egalité</slowo_obce>, <slowo_obce>Fraternité</slowo_obce>).</pr>, otwieraj. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bracia, do młotów i powrozów. ---</akap>
        
                <didaskalia>otwiera</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wchodząc</didaskalia>
        
                <akap>Dobrze, Obywatele, że czuwacie i ostrzycie puginały na jutro. ---</akap>
                
                <didaskalia>do jednego z nich przystępuje</didaskalia>
                
                <akap>A ty co robisz w tym kącie? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JEDEN Z PRZECHRZTÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Stryczki, Obywatelu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Masz rozum, bracie --- kto od żelaza nie padnie w boju, ten na gałęzi skona. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Miły Obywatelu Leonardzie, czy sprawa pewna na jutro? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221641723103' /><motyw id='m1221641723103'>Przywódca</motyw>Ten, który myśli i czuje<pr><slowo_obce>Ten, który myśli i czuje</slowo_obce> --- mowa o Pankacym; Leonard jest przedstawiony jako zapaleniec zaślepiony w stosunku do swego wodza, któremu przypisuje nie tylko najwyższe możliwości intelektualne, ale i uczuciowe.</pr> najpotężniej z nas wszystkich, wzywa cię na rozmowę przeze mnie. --- On ci sam na to pytanie odpowie. ---<end id='e1221641723103' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Idę --- a wy nie ustawajcie w pracy --- Jankielu, pilnuj ich dobrze. ---</akap>
        
                <didaskalia>wychodzi z <osoba>Leonardem</osoba></didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR PRZECHRZTÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Powrozy i sztylety, kije i pałasze, rąk naszych dzieło, wyjdziecie na zatratę im --- oni panów zabiją po błoniach --- rozwieszą po ogrodach i borach --- a my ich potem zabijem, powiesim. --- Pogardzeni wstaną w gniewie swoim, w chwałę Jehowy się ustroją; słowo Jego zbawienie, miłość Jego dla nas zniszczeniem dla wszystkich. --- Pluńmy po trzykroć na zgubę im, po trzykroć przeklęstwo im! ---<pe>Wprowadzenie przez Krasińskiego do <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> wątku złowrogiego spisku przechrztów stanowi wyrazisty znak antysemityzmu autora. Grupa przechrztów charakteryzowana jest w utworze poprzez totalny nihilizm: obłudnie i zdradziecko przyłączają się oni do rewolucjonistów po to jedynie, by ich rękami zrealizować swój jedyny cel, tj. obalenie bronionego już tylko przez szlachtę Kościoła oraz ustanowienie na gruzach świata potęgi Izraela. Mickiewicz w swych wykładach paryskich mówiąc o <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> na ogół pochlebnie, wyraził jednak sąd, że we fragmentach dotyczących Izraelitów Krasiński dopuścił się ,,występku narodowego". W okresie Wiosny Ludów Krasiński doszedł do wniosku, że również sam Mickiewicz jest Żydem (ze względu na matkę) oraz pozostaje pod wpływem Żydów (ze względu na żonę ,,przechrzciankę"). Miało to jego zdaniem dyskredytować poglądy poety. O tym, że poglądy Krasińskiego można określić jako antysemickie decyduje to, że dawał on wyraz swemu przekonaniu (również w korespondencji prywatnej), że ,,Żyd zawsze pozostaje Żydem", a chrzest nie jest w stanie zmienić jego natury --- to czyni jego antyjudaizm rasowym. Źródeł antysemityzmu Krasińskiego należy szukać w jego środowisku i wychowaniu. Ważną personą był tu jego nauczyciel, Luigi Chiarini, profesor języków orientalnych i historii Kościoła na Uniwersytecie Warszawskim, występujący w roli eksperta od judaizmu w komitecie na rzecz reformy Żydów działającym w Królestwie Polskim. W swych dziełach, krytykowanych już przez współczesnych za szerzenie nieuzasadnionych, obraźliwych i szkodliwych sądów, Chiarini przekonywał, że istnieje antychrześcijański spisek neofitów. Z uporczywą zawziętością zwalczał Talmud, szerzący jego zdaniem fanatyzm, nietolerancję i despotyzm religijny zagrażający całemu światu; księga ta zachęcała też jego zdaniem do mordów rytualnych. Chiarini uważał, że Żydów należy choćby gwałtem oderwać od Talmudu, znieść Kahały, a przechrzczonym do trzeciego pokolenia zakazać małżeństw między sobą (podobne wątki można zresztą znaleźć np. u Niemcewicza, por. przypis redaktorski do słowa Talmud w tym wydaniu). Chiarini był inspiratorem ojca Zygmunta Krasińskiego, generała Wincentego, jako autora francuskojęzycznej broszury z 1818 r. <tytul_dziela>Uwagi o Żydach</tytul_dziela>, w której autor dał wyraz swej nienawiści do frankistów (grupy Żydów, którzy, idąc za nauką Jakuba Franka, przeszli na chrześcijaństwo). W pojęciu generała stanowili oni tajemniczą i niebezpieczną sektę żydowską (Żydów występujących w przebraniu chrześcijan), której istotnym celem było opanowanie stanowisk dających władzę w kraju (w podobny sposób Chiarini charakteryzował marranów, Żydów hiszpańskich w średniowieczu zmuszonych do przejścia na katolicyzm, co jednak nie ustrzegło ich przed podejrzeniami o nieszczerość konwersji oraz prześladowaniami inkwizycji). Ojciec był jedną z najważniejszych osób w życiu Zygmunta Krasińskiego i jego zdanie z pewnością zaważyło na poglądach poety w wielu najistotniejszych kwestiach. Przechrzty w <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> ,,ssą" Talmud niby matczyną pierś, czerpiąc z tej księgi nadzieję na własne wywyższenie i poniżenie wszystkich innych: szlachty, czcicieli krzyża i rewolucjonistów. Krasiński kreuje w swym dramacie wizję dziejów podobną do tej, jaką przynoszą niesławne <tytul_dziela>Protokoły Mędrców Syjonu</tytul_dziela>, tekst znacznie przecież późniejszy. Na ową zadziwiającą analogię wskazywał w krytycznym wydaniu tego paszkwilu Janusz Tazbir (J. Tazbir <tytul_dziela><tytul_dziela typ="1">Protokoły Mędrców Syjonu</tytul_dziela>: autentyk czy falsyfikat</tytul_dziela>, Warszawa 1992), wykazując przy tym, że <tytul_dziela>Nie--Boska...</tytul_dziela> należy do do szeregu tekstów przygotowujących pojawienie się <tytul_dziela>Protokołów...</tytul_dziela>, obok np. powieści Dumasa <tytul_dziela>Józef Balsamo</tytul_dziela>, czy <tytul_dziela>Biarritz</tytul_dziela> Hermana Goedsche. <tytul_dziela>Nie--Boską komedię</tytul_dziela> wiąże z <tytul_dziela>Protokołami...</tytul_dziela> nie tylko ogólne przeświadczenie o światowym spisku Żydów, ale także niektóre konkretne metaforyczne obrazy, np. przedstawienie związku Żydów jako węża oplatającego świat. Na temat powyższych kwestii por. też teksty: M. Janion, <tytul_dziela>Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi</tytul_dziela>, Warszawa 2000, s. 69 i n. oraz: Tejże, <tytul_dziela>Mit założycielski polskiego antysemityzmu</tytul_dziela>, [w:] <tytul_dziela>Społeczeństwa europejskie i Holokaust, Poszerzona dokumentacja konferencji w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie 30 września 2004 z okazji 75. urodzin Feliksa Tycha</tytul_dziela>, wydana przez Fundację im. Friedricha Egberta w Polsce, Warszawa 2004, s. 11--48.</pe><end id='e1221640169835' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Namiot --- porozrzucane butelki, kielichy.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187880932493' /><motyw id='m1187880932493'>Przywódca, Tłum</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pięćdziesięciu hulało tu przed chwilą i za każdym słowem moim krzyczało --- <slowo_obce>Vivat</slowo_obce> --- czy choć jeden zrozumiał myśli moje? --- pojął koniec drogi, u początku której hałasuje? --- Ach! <slowo_obce>servile imitatorum pecus</slowo_obce><pr><slowo_obce>servile imitatorum pecus</slowo_obce> (łac.) --- niewolnicza trzoda naśladowców. Jest to parafraza z Horacego <tytul_dziela>Epistolarum liber 19: O imitatores, servum pecus!</tytul_dziela> (O naśladowcy, trzodo niewolnicza!). W rękopisie, wyd. I i nast. aż do wyd. T. Piniego miejsce to było skażone błędem (zniekształcono pierwsze słowo użytego zwrotu, odczytując je jako <slowo_obce>fervide</slowo_obce> (łac.) --- zapalony, gorliwy, zagorzały).</pr>. ---<end id='e1187880932493' /></akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia><begin id='b1221642112201' /><motyw id='m1221642112201'>Pan, Szlachcic, Zemsta, Antysemityzm, Żyd</motyw>Wchodzi <osoba>Leonard</osoba> i <osoba>Przechrzta</osoba>.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Czy znasz hrabiego Henryka?</akap>
        </kwestia>
        


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wielki Obywatelu, z widzenia raczej niż z rozmowy --- raz tylko, pamiętam, przechodząc na Boże Ciało, krzyknął mi --- ,,Ustąp się" --- i spojrzał na mnie wzrokiem pana --- za co mu ślubowałem stryczek w duszy mojej. ---<end id='e1221642112201' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221642264470' /><motyw id='m1221642264470'>Tchórzostwo</motyw>Jutro jak najraniej wybierzesz się do niego i oświadczysz, że chcę się z nim widzieć osobiście, potajemnie, pojutrze w nocy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wiele mi dasz ludzi? Bo nieostrożnie byłoby się puszczać samemu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Puścisz się sam, moje imię strażą twoją --- szubienica, na której powiesiliście Barona zawczoraj, plecami twymi. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Aj waj!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Powiesz, że przyjdę do niego o dwunastej w nocy, pojutrze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A jak mnie każe zamknąć lub obije? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To będziesz męczennikiem za Wolność Ludu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wszystko, wszystko za Wolność Ludu ---</akap>
        
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
                
                <akap>Aj waj ---<end id='e1221642264470' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobranoc, Obywatelu. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia><osoba>Przechrzta</osoba> wychodzi.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187881146552' /><motyw id='m1187881146552'>Przywódca</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na co ta odwłoka, te półśrodki, układy --- rozmowy? --- Kiedym przysiągł uwielbiać i słuchać ciebie, to że cię miałem za bohatera ostateczności, za orła lecącego wprost do celu, za człowieka stawiającego siebie i swoich wszystkich na jedną kartę. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Milcz, dziecko. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wszyscy gotowi --- przechrzty broń ukuli i powrozów nasnuli --- tłumy krzyczą, wołają o rozkaz; daj rozkaz, a on pójdzie jak iskra, jak błyskawica, i w płomień się zamieni, i przejdzie w grom. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Krew ci bije do głowy --- to konieczność lat twoich, a z nią walczyć nie umiesz i to nazywasz zapałem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221642454815' /><motyw id='m1221642454815'>Szlachcic</motyw>Rozważ, co czynisz. Arystokraty w bezsilności swojej zawarli się w Św. Trójcy<pr><slowo_obce>Św. Trójca</slowo_obce> --- Okopy Świętej Trójcy, warownia obronna na Podolu, założona na polecenie Jana III Sobieskiego w związku z walkami z Turcją. S. Skwarczyńska w artykule <tytul_dziela>U źródła nowatorskiego tematu <tytul_dziela typ="1">Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela></tytul_dziela> (<tytul_dziela>Zygmunt Krasiński. W stulecie śmierci</tytul_dziela>, Warszawa 1960, s. 7--31) zajęła się szczegółowo interpretacją motywów wyboru przez Krasińskiego tego właśnie zamku jako miejsca rozstrzygającej walki między obozem arystokracji i demokracji. Nie chodzi tu mianowicie o symboliczną nazwę, jak sugeruje przypis w wyd. Libery i Sawrymowicza, nie jest to też wprost odbicie wspomnień z podróży Zygmunta na Podole w r. 1825, kiedy oglądał dawną warownię. Wybór taki ma wg Skwarczyńskiej uzasadnienie w chęci ,,rehabilitacji nazwiska", w Okopach Św. Trójcy bowiem ,,rozegrał się fragment konfederacji barskiej, w której czołową rolę odegrali przedstawiciele rodu poety", a z okolicami ,,Okopów Św. Trójcy byli Krasińscy związani zarówno przez niedaleki Kamieniec Podolski, rezydencję biskupa Krasińskiego, jak przez aktualnie będący w ich posiadaniu majątek Dunajowce". Ważniejszym jednak motywem zgromadzenia przedstawicieli europejskiej arystokracji rodu i pieniądza w murach zameczku właśnie na wschodnim krańcu Europy jest według Skwarczyńskiej fakt, że ,,rewolucja, którą ukazuje <tytul_dziela>Nie--Boska komedia</tytul_dziela>, to ta rewolucja powszechna, której plan nakreślił karbonaryzm" (czyli węglarstwo, tajna europejska organizacja rewolucyjna z pierwszej połowy XIX w., dążąca do obalenia rządów absolutnych i utworzenia międzynarodowej republiki demokratycznej); ona to ,,zapędziła na wschodnie ziemie dawnej Polski" ,,uciekających przed zagładą przedstawicieli obalonych rewolucyjnie społeczeństw".</pr> i czekają naszego przybycia jak noża gilotyny. --- Naprzód, Mistrzu, bez zwłoki naprzód, i po nich.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wszystko jedno --- oni stracili siły ciała w rozkoszach, siły rozumu w próżniactwie legnąć muszą. ---<end id='e1221642454815' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kogóż się boisz --- któż cię wstrzymuje? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nikt --- jedno wola moja. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>I na ślepo jej mam wierzyć?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zaprawdę ci powiadam --- na ślepo. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ty nas zdradzasz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221642591187' /><motyw id='m1221642591187'>Zdrada</motyw>Jak zwrotka u pieśni, tak zdrada u końca każdej mowy twojej ---<end id='e1221642591187' /> nie krzycz, bo gdyby nas kto podsłuchał...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tu szpiegów nie ma, a potem cóż?...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY<pe>W wyd. Bibl. Narod. kwestia ta jest przypisana Przechrzcie, co stanowi oczywisty błąd, nie tylko ze względu na treść wypowiedzi, ale choćby i dlatego, że postać ta już opuściła scenę.</pe></naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nic --- tylko pięć kul w twoich piersiach za to, żeś śmiał głos podnieść o ton jeden wyżej w mojej przytomności. ---</akap>
        
                <didaskalia>przystępuje do niego</didaskalia>
                
                <akap>Wierz mi --- daj sobie pokój. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Uniosłem się, przyznaję --- ale nie boję się kary. --- Jeśli śmierć moja za przykład służyć może, sprawie naszej hartu i powagi dodać, rozkaż. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jesteś żywy, pełny nadziei i wierzysz głęboko --- najszczęśliwszy z ludzi, nie chcę pozbawiać cię życia. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co mówisz? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Myśl więcej, gadaj mniej, a kiedyś mnie zrozumiesz. --- Czy posłałeś do magazynu po dwa tysiące ładunków? ---<end id='e1187881146552' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Posłałem Dejca z oddziałem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187881390110' /><motyw id='m1187881390110'>Sługa, Szlachcic , Walka klas</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A składka szewców oddana do kasy naszej?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Z najszczerszym zapałem się złożyli co do jednego i przynieśli sto tysięcy.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jutro zaproszę ich na wieczerzę. --- Czy słyszałeś co nowego o hrabim Henryku? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pogardzam zanadto panami, bym wierzył temu, co o nim mówią --- upadające rasy energii nie mają --- mieć nie powinny, nie mogą. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>On jednak zbiera swoich włościan i, zaufany w ich przywiązaniu, gotuje się iść na odsiecz zamkowi Świętej Trójcy<pr>Majątek hr. Henryka znajdował się w pobliżu Okopów Św. Trójcy. Komentatorzy <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> przypominali, że majątek Krasińskich, Dunajowce, oddalony był od Okopów o osiem mil.</pr>.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221642721434' /><motyw id='m1221642721434'>Historia</motyw>Kto nam zdoła się oprzeć --- przecie w nas wcieliła się Idea wieku naszego. ---<end id='e1221642721434' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ja chcę go widzieć --- spojrzeć mu w oczy --- przeniknąć do głębi serca --- przeciągnąć na naszą stronę. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zabity arystokrata. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ale poeta zarazem<pr>Pankracy opiera swój plan przeciągnięcia hr. Henryka na stronę rewolucjonistów na możliwości oddziałania na poetycką wyobraźnię arystokraty. Później w rozmowie ze swym antagonistą bystro spostrzeże: ,,trafiłem do nerwu poezji".</pr>. --- Teraz zostaw mnie samym. ---<end id='e1187881390110' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przebaczasz mi, Obywatelu?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zaśnij spokojnie --- gdybym ci nie przebaczył, już byś zasnął na wieki. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jutro nic nie będzie? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobrej nocy i miłego marzenia. ---</akap>
        </kwestia>
                
        <didaskalia><osoba>Leonard</osoba> wychodzi.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Hej, Leonardzie! ---</akap>
        </kwestia>
        


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wracając</didaskalia>
        
                <akap>Obywatelu Wodzu ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pojutrze w nocy pójdziesz ze mną do hrabiego Henryka. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słyszałem. ---</akap>

                <didaskalia>wychodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187881448062' /><motyw id='m1187881448062'>Przywódca, Konflikt wewnętrzny</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dlaczegóż mnie, wodzowi tysiąców, ten jeden człowiek na zawadzie stoi? --- Siły jego małe w porównaniu z moimi --- kilkaset chłopów, ślepo wierzących jego słowu, przywiązanych miłością swojskich zwierząt... To nędza, to zero. --- Czemuż tak pragnę go widzieć, omamić --- czyż duch mój napotkał równego sobie i na chwilę się zatrzymał? --- Ostatnia to zapora dla mnie na tych równinach --- trza ją obalić, a potem... <begin id='b1221642887456' /><motyw id='m1221642887456'>Rozum, Tłum, Twórczość</motyw>Myśli moja, czyż nie zdołasz łudzić siebie, jako drugich łudzisz --- wstydź się, przecie ty znasz swój cel, ty jesteś myślą --- panią ludu --- w tobie zeszła się wola i potęga wszystkich --- i co zbrodnią dla innych, to chwałą dla ciebie. --- Ludziom podłym, nieznanym, nadałaś imiona --- ludziom bez czucia wiarę nadałaś --- świat na podobieństwo swoje<pr><slowo_obce>świat na podobieństwo swoje</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar. brak tych słów.</pr> --- świat nowy utworzyłaś naokoło siebie --- a sama błąkasz się i nie wiesz, czym jesteś. --- Nie, nie, nie --- ty jesteś wielką<pr>Monolog Pankracego ukazuje przywódcę rewolucji jako człowieka pełnego wątpliwości.</pr>!<end id='e1221642887456' /></akap>
        
                <didaskalia>pada na krzesło i duma<end id='e1187881448062' /></didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Bór --- porozwieszane płótna na drzewach --- w środku łąka, na której stoi szubienica --- szałasy --- namioty --- ogniska --- beczki --- tłumy ludzi.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przebrany, w czarnym płaszczu, z czapką czerwoną wolności<pe><slowo_obce>czapka czerwona wolności</slowo_obce> --- tzw. czpaka frygijska, noszona w czasie rewolucji francuskiej przez jakobinów; z czasem stała się symbolem dążeń wolnościowych lub wprost rewolucji.</pe><uwaga>Ten przypis źle się wyświetla. Pojawia się jako tekst ciągły, a powinien być jako odniesienie na dole.</uwaga> na głowie, wchodzi trzymając <osoba>Przechrztę</osoba> za ramię</didaskalia> 
        
                <akap>Pamiętaj! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>po cichu</didaskalia>
        
                <akap>JW. Panie, oprowadzę cię<pr><slowo_obce>oprowadzę cię</slowo_obce> --- poprawka wprowadzona przez Czubka za rękopisem. W poprzednich wyd.: ,,odprowadzę".</pr> --- nie wydam cię, na honor. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mrugnij okiem, palec podnieś, a w łeb ci strzelę --- możesz się domyślić, że nie dbam o życie twoje... kiedym własne na to odważył. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Aj waj --- żelaznymi kleszczami dłoń mi ściskasz --- cóż mam robić!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187881583782' /><motyw id='m1187881583782'>Lud, Taniec, Walka klas, Wolność</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mów ze mną jak ze znajomym, z przyjacielem nowo przybyłym. --- Cóż to za taniec? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Taniec wolnych ludzi<pr>Jak zauważa Kleiner, jest to ,,parodia tańców rewolucyjnych dokoła drzewa wolności". Zestawienia tych elementów, które przejął Krasiński z rewolucji francuskiej dla stworzenia obrazu obozu rewolucyjnego w swoim dramacie, dokonał S. Dobrzycki w studium o <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela>. W polskiej tradycji z okresu insurekcji warszawskiej znane są spolonizowane wersje pieśni i tańców rewolucyjnych, wzorowane na francuskich (por. Karmaniol: ,,Na ruinach tyranów / Możnowładców i panów, / Fanatyzmu i zbrodni / Skaczcie, ludzie swobodni", J. Kott, <tytul_dziela>Poezja polskiego Oświecenia. Antologia</tytul_dziela>, Warszawa 1954, s. 371).</pr>. Tańcują mężczyźni i kobiety wokoło szubienicy i śpiewają.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chleba, zarobku, drzewa na opał w zimie, odpoczynku w lecie! --- Hura --- Hura!</akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap>Bóg nad nami nie miał litości --- Hura --- Hura! ---</akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap>Królowie nad nami nie mieli litości --- Hura --- Hura! ---</akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap>Panowie nad nami nie mieli litości --- Hura! ---</akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap>My dziś Bogu, królom i panom za służbę podziękujem --- Hura --- Hura! ---<end id='e1187881583782' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187881738179' /><motyw id='m1187881738179'>Kobieta, Sługa, Sprawiedliwość</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>do dziewczyny</didaskalia>
        
                <akap>Cieszy mnie, żeś tak rumiana i wesoła.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWCZYNA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A dyć tośmy długo na taki dzień czekały. --- Juści, ja myłam talerze, widelce szurowała ścierką, dobrego słowa nie słyszała nigdy --- a dyć czas, czas, bym jadła sama --- tańcowała sama<pr>Związek wypowiedzi Dziewczyny z rozmową, jaką przeprowadził Krasiński w karczmie w Ferney na temat rewolucji w Lyonie ze służącą, odnotował już J. Kallenbach w monografii <tytul_dziela>Zygmunt Krasiński...</tytul_dziela>, Lwów 1904. Relacja z tej rozmowy zawarta jest w liście do Reeve'a (<tytul_dziela>Correspondance</tytul_dziela>, t. I, s. 378--381).</pr> --- Hura! ---<end id='e1187881738179' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tańcuj, Obywatelko. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>cicho</didaskalia>
        
                <akap>Zmiłuj się, JW. Panie --- ktoś może cię poznać --- wychodźmy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jeśli kto<pr><slowo_obce>Jeśli kto</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,Jeśli ktoś".</pr> mnie pozna, toś zginął --- idźmy dalej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187881803649' /><motyw id='m1187881803649'>Konflikt, Sługa, Walka klas</motyw>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pod tym dębem siedzi klub Lokajów<pr>Wielka rewolucja francuska wprowadziła nazwę klubów dla ugrupowań politycznych (np. klub jakobinów). W czasie powstania listopadowego działał klub patriotyczny. Tu Krasiński wprowadził nazwę klubów dla zawodowych ugrupowań rewolucjonistów.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przybliżmy się.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PIERWSZY LOKAJ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jużem ubił mojego dawnego pana. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI LOKAJ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ja szukam dotąd mojego barona --- zdrowie twoje! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KAMERDYNER</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221643398590' /><motyw id='m1221643398590'>Honor, Wolność</motyw>Obywatele, schyleni nad prawidłem w pocie i poniżeniu, glancując buty, strzyżąc<pe><slowo_obce>strzyżąc</slowo_obce> --- strzygąc.</pe> włosy, poczuliśmy prawa nasze --- zdrowie klubu całego! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR LOKAI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zdrowie Prezesa --- on nas powiedzie drogą honoru<pr>,,Lokajstwo" wycisnęło piętno zawodowe na członkach klubu. Posługują się oni frazeologią dawnych panów, przeciw którym występują (tytuł Prezesa, ,,droga honoru"); oburza się na to nieco dalej hr. Henryk.</pr>. ---<end id='e1221643398590' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KAMERDYNER</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dziękuję, Obywatele.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR LOKAI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Z przedpokojów, więzień naszych, razem, zgodnie, jednym wypadliśmy rzutem --- <slowo_obce>Vivat!</slowo_obce> --- Salonów znamy śmieszności i wszeteczeństwa<pr><slowo_obce>wszeteczeństwa</slowo_obce> --- w drukach: ,,wszeteczności", poprawione przez Czubka na podstawie rękopisu.</pr> --- <slowo_obce>Vivat!</slowo_obce> --- <slowo_obce>Vivat!</slowo_obce> ---<end id='e1187881803649' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187881928476' /><motyw id='m1187881928476'>Robotnik, Walka klas, Zbrodnia</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż to za głosy, twardsze i dziksze, wychodzące z tej gęstwiny na lewo? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To chór rzeźników, JW. Panie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR RZEŹNIKÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obuch i nóż to broń nasza --- szlachtuz<pr><slowo_obce>szlachtuz</slowo_obce> (z niem. <slowo_obce>Schlachthaus</slowo_obce>) --- rzeźnia.</pr> to życie nasze. --- Nam jedno: czy bydło, czy panów rznąć. ---</akap>
                
                <akap></akap>
                
                <akap><begin id='b1221643501395' /><motyw id='m1221643501395'>Krew</motyw>Dzieci siły i krwi, obojętnie patrzym na drugich, słabszych i bielszych --- kto nas powoła, ten nas ma --- dla panów woły, dla ludu panów bić będziem.<end id='e1221643501395' /></akap>
                
                <akap>Obuch i nóż broń nasza --- szlachtuz życie nasze --- szlachtuz --- szlachtuz --- szlachtuz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tych lubię --- przynajmniej nie wspominają ani o honorze, ani o filozofii.<end id='e1187881928476' /><begin id='b1187882002047' /><motyw id='m1187882002047'>Kobieta, Kobieta "upadła"</motyw> --- Dobry wieczór Pani. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>cicho</didaskalia>
        
                <akap>JW. Panie, mów Obywatelko --- lub Wolna Kobieto. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KOBIETA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż znaczy ten tytuł, skąd się wyrwał? --- Fe --- fe --- cuchniesz starzyzną. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Język mi się zaplątał. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KOBIETA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221643590266' /><motyw id='m1221643590266'>Wolność</motyw>Jestem swobodną, jako ty, niewiastą wolną, a towarzystwu za to, że mi prawa przyznało, rozdaję miłość moją. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Towarzystwo znów za to ci dało te pierścienie i ten łańcuch ametystowy. --- Och! podwójnie dobroczynne towarzystwo! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KOBIETA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie, te drobnostki zdarłam przed wyzwoleniem moim --- z męża mego, wroga mego, wroga wolności, który mnie trzymał na uwięzi. ---<end id='e1221643590266' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Życzę Obywatelce miłej przechadzki. ---<end id='e1187882002047' /></akap>
        
                <didaskalia>przechodzi</didaskalia>
                
                <akap><begin id='b1187882864396' /><motyw id='m1187882864396'>Władza, Żołnierz, Pozycja społeczna</motyw>Któż jest ten dziwny żołnierz --- oparty na szabli obosiecznej, z główką trupią na czapce, z drugą na felcechu<pr><slowo_obce>felcech</slowo_obce> (z niem. <slowo_obce>Feldzeichen</slowo_obce>) --- pas ukośny od ramienia do biodra, służący do zawieszania broni siecznej.</pr>, z trzecią na piersiach? --- Czy to nie sławny Bianchetti<pr>S. Skwarczyńska w osobie Bianchettiego widzi jeden z dowodów, że obraz rewolucji w <tytul_dziela>Nie--Boskiej...</tytul_dziela> wzorowany był na planie karbonarskiej rewolucji powszechnej. Nazwisko Bianchetti powstało z połączenia nazwiska Filippo Michele Bounarrotti, jednego z najwybitniejszych włoskich rewolucjonistów związanych z karbonaryzmem, oraz Louis--Auguste Blanqui, francuskiego rewolucjonisty, który, powiązany z organizacjami rewolucyjnymi w wojsku, otrzymał stopień generała przyszłej rewolucji. Nazwą <slowo_obce>kondotiera</slowo_obce> (wł. <slowo_obce>condottiere</slowo_obce> --- najemnik) mianowano pierwotnie we Włoszech opłacanego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nie tylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowego służyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty. Bianchetti jest przywódcą armii rewolucyjnej jako fachowiec, co nie oznacza, przynajmniej w oczach hr. Henryka, że jest on ideowo związany z obozem rewolucji. Stąd dalsze jego ostrzeżenie, że z takich właśnie ludzi wyrośnie nowa arystokracja. Kleiner przypomina w przypisie, że kondotierzy we Włoszech ,,dochodzili nawet do władzy książęcej".</pr>, taki dziś kondotier ludów, jako dawniej bywali kondotiery książąt i rządów? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>On sam, JW. Panie --- dopiero od tygodnia do nas przybyły. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nad czym tak zamyślił się Generał? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BIANCHETTI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Widzicie, Obywatele, ową lukę między jaworami? --- Patrzcie dobrze --- dojrzycie tam na górze zamek --- doskonale widzę przez moją lunetę mury, okopy i cztery bastiony<pr><slowo_obce>bastiony</slowo_obce> (z fr.) --- narożne umocnienia wałów fortecznych, wieże fortyfikacyjne.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Trudno go opanować.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BIANCHETTI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tysiąc tysięcy królów<pr><slowo_obce>Tysiąc tysięcy królów</slowo_obce> --- rewolucyjne przekleństwo, w którym w miejsce ,,diabłów" występują ,,królowie".</pr>! --- można obejść jarem, podkopać się, i...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>mrugając</didaskalia>
        
                <akap>Obywatelu Generale. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>po cichu</didaskalia>
        
                <akap>Czujesz ten kurek odwiedziony pod moim płaszczem? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Aj waj! ---</akap>
                
                <didaskalia>głośno</didaskalia>
                
                <akap>Jakżeś więc to ułożył, Obywatelu Generale? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BIANCHETTI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>zadumany</didaskalia>
        
                <akap>Chociażeście moi bracia w wolności, nie jesteście moimi braćmi w geniuszu --- po zwycięstwie dowie się każdy o moich planach. ---</akap>
                
                <didaskalia>odchodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>do <osoba>Przechrzty</osoba></didaskalia>
        
                <akap>Radzę wam, go zabijcie, bo tak się poczyna każda Arystokracja<pr>S. Skwarczyńska pisze w związku z tą sceną: ,,[...] myśl o kondotierstwie, o geniuszu, z którego poczyna się wszelka arystokracja --- mógł zaszczepić Krasińskiemu Napoleon, niegdyś generał wojsk rewolucyjnej Francji, a potem cesarz, ten, który rewolucję zdradził" (s. 28).</pr>. ---<end id='e1187882864396' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187882946813' /><motyw id='m1187882946813'>Robotnik, Walka klas</motyw>RZEMIEŚLNIK</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przeklęstwo --- przeklęstwo. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż robisz pod tym drzewem, biedny człowiecze --- czemu patrzysz tak dziko i mgławo? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>RZEMIEŚLNIK</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przeklęstwo kupcom, dyrektorom fabryki --- najlepsze lata, w których inni ludzie kochają dziewczyny, biją się na otwartym polu, żeglują po otwartych morzach, ja prześlęczałem w ciasnej komorze, nad warsztatem jedwabiu<pr>W tym, że przedstawiciel klasy robotniczej, wyzyskiwanej przez kupców i fabrykantów, jest rzemieślnikiem fabryki jedwabiu, można dopatrzyć się echa wrażenia, jakie na Krasińskim wywarły rozruchy tkaczy lyońskich.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187883104223' /><motyw id='m1187883104223'>Antysemityzm, Fałsz, Żyd</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wychylże czarę, którą trzymasz w dłoni. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>RZEMIEŚLNIK</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Sił nie mam --- podnieść do ust nie mogę --- ledwo się tutaj przyczołgałem, ale dla mnie już nie zaświta dzień wolności. --- Przeklęstwo kupcom, co jedwab sprzedają, i panom, co noszą jedwabie --- przeklęstwo --- przeklęstwo!</akap>
        
                <didaskalia>umiera</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jaki brzydki trup. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tchórzu wolności, obywatelu Przechrzto, patrz na tę głowę bez życia, pływającą w pokrwawie<pr><slowo_obce>pokrwawa</slowo_obce> --- krwawy odblask; jest to neologizm utworzony przez Krasińskiego analogicznie do formy ,,poświata".</pr> zachodzącego słońca. ---</akap>

                <akap>Gdzie się podzieją teraz wasze wyrazy, wasze obietnice --- równość --- doskonałość i szczęście rodu ludzkiego<pr>Wyd. Libery i Sawrymowicza sugeruje w przypisie, że zarzut hr. Henryka skierowany jest rzekomo do obozu rewolucyjnego, jako odpowiedzialnego za śmierć robotnika, który przecież jednak zginął jako ofiara wyzysku kapitalistycznego. Podobnie Kleiner uważa, że ,,Henryk niesłusznie wysnuwa ze śmierci robotnika zarzuty przeciw partii Pankracego". Wydaje się jednak, że Henrykowi chodzi o to, iż cierpienia fizycznego i śmierci rewolucja nie jest w stanie odsunąć od ludzkości, że zatem obietnice ,,doskonałości i szczęścia rodu ludzkiego" są oszustwem.</pr>? ---<end id='e1187882946813' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Bodajbyś także za wcześnie zdechł i ciało twoje psy rozerwały na sztuki. ---</akap>
                
                <didaskalia>głośno</didaskalia>
                
                <akap>Puszczaj mnie --- muszę zdać sprawę z mojego poselstwa. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Powiesz, żem cię miał za szpiega i dlatego zatrzymał. ---</akap>
        
                <didaskalia>obziera się naokoło</didaskalia>
                
                <akap>Odgłosy biesiady głuchną z tyłu --- przed nami już same tylko sosny i świerki, oblane promieńmi<pe><slowo_obce>promieńmi</slowo_obce> --- promieniami.</pe> wieczoru. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nad drzewami skupiają się chmury --- lepiej byś wrócił do swoich ludzi, którzy i tak już<pr>Brak ,,już" w poprzednich wyd. Bibl. Nar.</pr> od dawna czekają na ciebie w jarze Świętego Ignacego. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dzięki ci za troskliwość, mości Żydzie --- nazad! --- Chcę obywateli raz jeszcze<pr><slowo_obce>raz jeszcze</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,jeszcze raz".</pr> w zmierzchu obejrzyć. ---<end id='e1187883104223' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187883285232' /><motyw id='m1187883285232'>Chłop, Konflikt, Poezja, Szlachcic , Walka klas, Sprawiedliwość</motyw>GŁOS POMIĘDZY DRZEWAMI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Syn chamów dobranoc zasyła staremu słonku.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS Z PRAWEJ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zdrowie twoje, dawny wrogu nasz, coś nas pędził do pracy i znoju --- jutro, wschodząc, zastaniesz twoich niewolników przy mięsiwie i konwiach --- a teraz, szklanko, idź do czarta! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Orszak chłopów tu ciągnie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie wyrwiesz się --- stój za tym pniem i milcz.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR CHŁOPÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Naprzód, naprzód, pod namioty, do braci naszych --- naprzód, naprzód, pod cień jaworów, na sen, na miłą wieczorną gawędkę --- tam dziewki nas czekają --- tam woły pobite, dawne pługów zaprzęgi, czekają nas.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS JEDEN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ciągnę go i wlokę, zżyma się i opiera --- idź w rekruty --- idź! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS PANA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dzieci moje, litości, litości<pr><slowo_obce>litości, litości</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar. nie ma powtórzenia: ,,litości".</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wróć mi wszystkie dni pańszczyzny. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS TRZECI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wskrześ mi syna, Panie, spod batogów kozackich<pr>Wyd. Libery i Sawrymowicza wyjaśnia, że mowa tu o służbie magnackej, zwanej kozakami. Może to jednak być mowa o karze wymierzonej rekrutowi przez oddział wojskowy Kozaków za jakieś przestępstwo przeciw regulaminowi. Powyżej bowiem Głos Jeden jako jeden ze sposobów dręczenia Pana wymienia ,,pójście w rekruty". Długa służba w wojsku carskim obowiązująca chłopów była jednym z jaskrawych przykładów krzywdy społecznej.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS CZWARTY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chamy piją zdrowie twoje, Panie --- przepraszają cię, Panie.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR CHŁOPÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przechodząc</didaskalia>
        
                <akap>Upiór<pr>Kleiner przypuszcza, że określenie Pana jako upiora może być reminiscencją drugiej części <tytul_dziela>Dziadów</tytul_dziela> Mickiewicza, gdzie występuje widmo złego pana, nazwane przez Guślarza upiorem.</pr> ssał krew i poty nasze --- mamy upiora --- nie puścim upiora --- przez biesa, przez biesa, ty zginiesz wysoko, jako pan, jako wielki pan, wzniesion nad nami wszystkimi<pr>Ironiczna gra słów o ,,wzniesieniu" panów w chwili wieszania ich na szubienicy znana była od czasu wyroków w okresie insurekcji warszawskiej (por. np. ,,Będzie wywyższon nieco od ziemi", <tytul_dziela>Do zdrajców wywieszanych i żyjących</tytul_dziela>, J. Kott, <tytul_dziela>Poezja polskiego Oświecenia...</tytul_dziela>, s. 378).</pr>. --- Panom tyranom śmierć --- nam biednym, nam głodnym, nam strudzonym jeść, spać i pić. --- Jako snopy na polu, tak ich trupy będą --- jako plewy w młockarniach, tak perzyny ich zamków --- przez kosy nasze, siekiery i cepy, bracia, naprzód. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie mogłem twarzy dojrzeć wśród zastępów. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Może jaki przyjaciel lub krewny JW--go. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nim pogardzam, a was nienawidzę --- poezja to wszystko ozłoci kiedyś. --- Dalej, Żydzie --- dalej! ---</akap>
        
                <didaskalia>zapuszcza się w krzaki<end id='e1187883285232' /></didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia><begin id='b1187883693757' /><motyw id='m1187883693757'>Bóg, Bunt, Obrzędy </motyw>Inna część boru --- wzgórze z rozpalonymi ogniami --- zgromadzenie ludzi przy pochodniach.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na dole, wysuwając się zza drzew z <osoba>Przechrztą</osoba></didaskalia>
        
                <akap>Gałęzie podarły na łachmany moją czapkę wolności. --- A to co za piekło z rudawych płomieni, wznoszące się wśród tych dwóch ścian lasu, tych dwóch nawałów ciemności? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zabłądziliśmy, szukając wąwozu Świętego Ignacego --- nazad w krzaki, bo tu Leonard odprawia obrzędy nowej wiary<pr>Jest to wyraźna aluzja do pomysłów saintsimonistów, którzy zwłaszcza w latach 1830--1832 postulowali stworzenie nowej doktryny religijnej, ,,nowej wiary religijnej". (Tytuł wykładu szesnastego <tytul_dziela>Doktryny Saint--Simona</tytul_dziela> jego uczniów, A. Bazarda i B. Enfantina, Warszawa 1961, z 29 VII 1829 brzmiał: <tytul_dziela>List o trudnościach, jakie stoją dzisiaj na zawadzie przyjęciu nowej wiary religijnej</tytul_dziela>). Henryk stwierdza, iż tego właśnie żądał: zobaczyć kapłana nowej wiary. Nieobcy musiał mu być pogląd saintsimonistów, że ,,misja poety, podobnie jak misja kapłana, polegała zawsze na tym, by porywać masy ku realizowaniu przyszłości, którą jeden z nich opiewał, a drugi głosił [...] przyszłość połączy obie te funkcje w jedną" (s. 502). W pojęciu więc hr. Henryka musiał być Leonard jako kapłan--poeta szczególnie interesujący.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wstępując</didaskalia>
        
                <akap>Przez Boga, naprzód! --- tegom żądał właśnie, nie lękaj się, nikt nas nie pozna. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ostrożnie --- powoli. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wszędzie rozwaliny jakiegoś ogromu, który musiał wieki przetrwać, nim runął --- filary, podnóża, kapitele<pr><slowo_obce>kapitele</slowo_obce> (z łac. <slowo_obce>caput</slowo_obce>: głowa) --- głowice kolumn.</pr>, ćwiertowane<pe><slowo_obce>ćwiertowane</slowo_obce> --- ćwiartowane.</pe> posągi, rozrzucone floresy<pr><slowo_obce>floresy</slowo_obce> (z łac. <slowo_obce>flores</slowo_obce>: kwiaty) --- ozdoby, ornamenty przedstawiające gałązki, łodygi i kwiaty.</pr>, którymi oplatano starodawne sklepienia --- teraz mi pod stopą zamignęła<pe><slowo_obce>zamignęła</slowo_obce> --- mignęła.</pe> stłuczona szyba --- zda się, że twarz Bogarodzicy na chwilę wyjrzała z cieniu<pe><slowo_obce>z cieniu</slowo_obce> --- z cienia.</pe> i znów tam ciemno --- tu, patrz, cała arkada<pr><slowo_obce>arkada</slowo_obce> (z łac. <slowo_obce>arcus</slowo_obce> --- łuk) --- sklepienie łukowe w architekturze.</pr> leży --- tu krata żelazna, zasypana gruzem --- z góry lunął błysk pochodni --- widzę pół rycerza śpiącego na połowie grobu --- gdzież jestem, przewodniku? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nasi ludzie krwawo pracowali przez czterdzieści dni i nocy, aż wreszcie<pr><slowo_obce>aż wreszcie</slowo_obce> --- poprawka wprowadzona przez Piniego i Czubka na podstawie rękopisu. W wyd. I, II i III: ,,raz wreszcie". Kleiner przypuszcza, że Krasiński mógł słyszeć o projekcie Saint--Simona z czasów rewolucji, aby zburzyć katedrę Notre--Dame w Paryżu.</pr> zburzyli ostatni kościół --- na tych równinach. --- Teraz właśnie cmentarz mijamy.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wasze pieśni, ludzie nowi, gorzko brzmią w moich uszach --- czarne postacie z tyłu, z przodu, po bokach się cisną, a pędzone wiatrem blaski i cienie przechadzają się po tłumie, jak żyjące duchy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221644694014' /><motyw id='m1221644694014'>Wolność</motyw>PRZECHODZĄCY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>W imieniu Wolności pozdrawiam was obu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przez śmierć panów witam was obu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czego się nie śpieszycie? Tam śpiewają kapłani Wolności. ---<end id='e1221644694014' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niepodobna się oprzeć --- zewsząd nas pchają. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187884031303' /><motyw id='m1187884031303'>Bunt , Kobieta, Miłość, Władza</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Któż jest ten młody człowiek, na gruzach przybytku stojący? --- Trzy ogniska palą się pod nim, wśród dymu i łuny twarz jego płonie, głos jego brzmi szaleństwem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221644778510' /><motyw id='m1221644778510'>Pozycja społeczna</motyw>To Leonard, prorok natchnięty<pe><slowo_obce>natchnięty</slowo_obce> --- natchniony.</pe> Wolności --- naokoło stoją nasze kapłany, filozofy, poeci, artyści, córki ich i kochanki. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ha! wasza arystokracja<pr>Hr. Henryk dostrzega w obozie rewolucyjnym już drugą grupę przyszłej nowej arystokracji. Poza dowództwem wojskowym może ją utworzyć grupa kapłanów.</pr> ---<end id='e1221644778510' /> pokaż mi tego, który cię przysłał. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie widzę go tutaj. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221644855556' /><motyw id='m1221644855556'>Pożądanie</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dajcie mi ją do ust, do piersi, w objęcia, dajcie piękną moją, niepodległą, wyzwoloną, obnażoną z zasłon i przesądów, wybraną spośród córek Wolności, oblubienicę moją. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS DZIEWICY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wyrywam się do ciebie, mój kochanku. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI GŁOS</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Patrz, ramiona wyciągam do ciebie --- upadłam z niemocy --- tarzam się po zgliszczach, kochanku mój. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI GŁOS</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wyprzedziłam je --- przez popiół i żar, ogień i dym stąpam ku tobie, kochanku mój. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Z rozpuszczonym włosem, z dyszącą piersią wdziera się na gruzy namiętnymi podrzuty.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak co noc bywa. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Do mnie, do mnie, o rozkoszo<pe><slowo_obce>o rozkoszo</slowo_obce> --- o rozkoszy.</pe> moja --- córo Wolności. --- Ty drżysz w boskim szale. --- Natchnienie, ogarnij mą duszę --- słuchajcie wszyscy --- teraz wam prorokować będę. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Głowę pochyliła, mdleje. ---<end id='e1221644855556' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>My oboje obrazem rodu ludzkiego<pr>Scena ta interpretowana jest przez Kleinera jako nawiązanie do pomysłów obrzędowych ,,nowej religii" lansowanych przez ucznia Saint--Simona, Enfantina, który głosił ,,prawo oddziaływania zarówno moralnego, jak zmysłowego" przez zwierzchniczą ,,parę kapłańską" na wiernych. Kleiner powołuje się też na ,,znamienny artykuł o parze kapłańskiej, znającej i urok skromności, i urok rozkoszy", ogłoszony przez redaktora ,,Globe'u", Michała Chevalier, 19 II 1832.</pr>, wyzwolonego, zmartwychwstającego --- patrzcie --- stoim na rozwalinach starych kształtów, starego Boga. --- Chwała nam, bośmy członki Jego rozerwali, teraz proch i pył z nich --- a duch Jego zwyciężyli naszymi duchami --- duch Jego zstąpił do nicości. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR NIEWIAST</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Szczęśliwa, szczęśliwa oblubienica Proroka --- my tu na dole stoimy i zazdrościm jej chwały. ---<end id='e1187884031303' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187884170339' /><motyw id='m1187884170339'>Bunt, Lud, Historia, Przemiana, Konflikt, Walka klas, Władza, Zbrodnia, Zbrodniarz</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Świat nowy ogłaszam --- Bogu nowemu oddaję niebiosa. Panie swobody i rozkoszy, Boże ludu, każda ofiara zemsty, trup każdego ciemięzcy twoim niech będzie ołtarzem --- w oceanie krwi utoną stare łzy i cierpienia rodu ludzkiego --- życiem jego odtąd szczęście --- prawem jego równość --- a kto inne tworzy, temu stryczek i przeklęstwo. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221645188792' /><motyw id='m1221645188792'>Interes, Korzyść</motyw>CHOR MĘŻÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Rozpadła się budowa ucisku i dumy --- kto z niej choć kamyczek podniesie, temu śmierć i przeklęstwo.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Bluźnierce Jehowy, po trzykroć pluję na zgubę wam. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221645149639' /><motyw id='m1221645149639'>Rycerz, Sława</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Orle, dotrzymaj obietnicy, a ja tu na ich karkach nowy kościół Chrystusowi postawię. ---<end id='e1221645149639' /><end id='e1221645188792' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>POMIESZANE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wolność --- szczęście --- hura! --- hejże! --- rykacha! --- hurracha! --- hurracha!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221645233892' /><motyw id='m1221645233892'>Król</motyw>CHÓR KAPŁANÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie pany, gdzie króle, co niedawno przechadzali się po ziemi w berłach i koronach, w dumie i gniewie? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ZABÓJCA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ja zabiłem króla Aleksandra. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ja króla Henryka. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ja króla Emanuela. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Idźcie bez trwogi i mordujcie bez wyrzutów --- boście wybrani z wybranych, święci wśród najświętszych --- boście męczennikami --- bohaterami Wolności. ---<end id='e1221645233892' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR ZABÓJCÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pójdziemy nocą ciemną, sztylety ściskając w dłoniach, pójdziemy, pójdziemy. ---<end id='e1187884170339' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187884251231' /><motyw id='m1187884251231'>Kobieta, Kochanek, Religia, Władza</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obudź się, urodziwa moja. ---</akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia>Grzmot słychać.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Nuż, odpowiedzcie żyjącemu Bogu<pr><slowo_obce>żyjącemu Bogu</slowo_obce> --- Kleiner przypomina, że jest to powtórzenie frazeologii saintsimonistycznej, w której często używało się nazwy <slowo_obce>Dieu vivant</slowo_obce> --- Bog żyjący.</pr> --- wznieście pieśni wasze --- chodźcie za mną<pr><slowo_obce>za mną</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,ze mną". Posłużenie się przez Leonarda zwrotem ,,za mną" potwierdza jego przodowniczą rolę w obozie rewolucji.</pr> wszyscy, wszyscy, jeszcze raz obejdziem i zdepcem świątynię umarłego Boga. ---</akap>
                
                <akap>A ty podnieś głowę --- powstań i obudź się.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIEWICA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pałam miłością ku tobie i Bogu twemu, światu całemu miłość rozdam moją --- płonę --- płonę.<end id='e1187884251231' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187884318268' /><motyw id='m1187884318268'>Filozof</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ktoś mu zabiegł --- padł na kolana --- mocuje się sam z sobą, coś bełkoce, coś jęczy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Widzę, widzę, to syn sławnego filozofa.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221645393523' /><motyw id='m1221645393523'>Obrzędy</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czego żądasz, Hermanie? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>HERMAN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Arcykapłanie, daj mi święcenie zbójeckie.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>do kapłanów</didaskalia>
        
                <akap>Podajcie mi olej, sztylet i truciznę.</akap>
                
                <didaskalia>do <osoba>Hermana</osoba></didaskalia>
                
                <akap>Olejem, którym dawniej namaszczano królów, na zgubę królom namaszczam cię dzisiaj --- broń dawnych rycerzy i Panów na zatratę panów kładę w ręce twoje --- na twoich Piersiach zawieszam medalion, pełny trucizny tam, gdzie twoje żelazo nie dojdzie, niech ona żre i pali wnętrzności tyranów. --- Idź i niszcz stare pokolenia po wszech stronach świata<pr>S. Skwarczyńska w tej formule ,,święcenia" dopatruje się stylizacji na obrzędy wtajemniczeń karbonarskich. Motywy karbonarskie według niej widoczne są w całej tej scenie.</pr>. ---<end id='e1221645393523' /><end id='e1187884318268' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ruszył z miejsca i na czele orszaku ciągnie po wzgórzu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Usuńmy się z drogi. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187884523677' /><motyw id='m1187884523677'>Kobieta, Bunt</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie --- chcę tego snu dokończyć<pr>Kleiner stwierdza, że Henryk ,,odczuwa wszystko to, co widzi, niby przez sen dręczący".</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Po trzykroć pluję na ciebie. ---</akap>
        
                <didaskalia>do <osoba>Męża</osoba></didaskalia>
                
                <akap>Leonard może mnie poznać, JW. Panie --- patrz, jaki nóż wisi na jego piersiach. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zakryj się płaszczem moim. --- Co to za niewiasty przed nim tańcują? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Hrabiny i księżniczki, które porzuciwszy mężów przeszły na wiarę naszą. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niegdyś anioły moje --- Pospólstwo go zewsząd oblało --- zginął mi w natłoku --- jedno po muzyce poznaję, że się od nas oddala. --- Choć za mną --- stamtąd lepiej nam patrzeć będzie. ---</akap>
        
                <didaskalia>wdziera się na odłamek muru</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Aj waj, aj waj! Każdy nas tu spostrzeże. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Widzę go znowu --- drugie niewiasty cisną się za nim, blade, obłąkane, w konwulsjach. --- Syn filozofa pieni się, potrząsa sztyletem. --- Dochodzą teraz do ruin wieży północnej. ---</akap>
        
                <akap>Stanęli --- pląsają na gruzach --- rozrywają nie obalone arkady --- sypią iskrami na leżące ołtarze i krzyże --- płomień się zajmuje i gna słupy dymu przed sobą --- biada wam --- biada<pr>Już Kleiner w przypisie do tej sceny wtrącił nawiasowo uwagę, że orgiastyczny charakter nabożeństwa nasuwa ,,myśl o ,,sabatach" czarownic pod przewodnictwem szatana jako ,,mistrza Leonarda"". Uznał jednak tę scenę za parodię saintsimonistycznych nabożeństw, jakie miały się odbywać w przyszłości. W. Kubacki natomiast uznał tę scenę za rozstrzygającą dla interpretacji całości dramatu Krasińskiego. Pisze on, że ,,Krasiński świadomie wystylizował ten ustęp na jakiś rewolucyjny ,,sabat". Po przeprowadzeniu analizy pisze dalej Kubacki, że ,,w scenie z Leonardem mamy ukrytą paralelę: rewolucja --- sabat, ruch społeczny --- natchnienie piekieł, trybun ludu, Leonard --- szatan z średniowiecznej legendy, wielki mistrz wszelkiego rozpasania i wyuzdania". Interpretację tę Podsumowuje Kubacki pisząc, iż historiozofia autora <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> nie jest ,,zbyt złożona. Doskonale mieści się ona, wraz ze wszystkimi inspiracjami, jakie poeta zawdzięczał Heglowi, Ballanche'owi czy Cieszkowskiemu, w kościelnej nauce o Opatrzności" (W. Kubacki, <tytul_dziela>Leonard --- wielki mistrz sabatów rewolucji</tytul_dziela>, ,,Ruch Literacki" 1960, nr 3).</pr>! ---<end id='e1187884523677' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Biada ludziom, którzy dotąd się kłaniają umarłemu Bogu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czarne bałwany nawracają się i ku nam pędzą. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>O Abrahamie! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Orle, wszak moja godzina nie tak bliska jeszcze? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Już po nas. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przechodząc, zatrzymuje się</didaskalia>
        
                <akap>Coś ty za jeden, bracie, z taką dumną twarzą --- czemu<pr><slowo_obce>czemu</slowo_obce> --- Czubek za rękopisem, wbrew drukom, przyjął wersję ,,i czemu". Niniejsze wydanie zgodne tu z wersją edycji I, II i III, którą przyjął również i Kleiner.</pr> nie łączysz się z nami? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Śpieszę z daleka na odgłos waszego powstania. --- Jestem morderca klubu Hiszpańskiego<pr>Dla S. Skwarczyńskiej jest to jeden z dowodów, że Krasiński rozwija tu pomysł karbonarski o rewolucji powszechnej.</pr> i dopiero dziś przybyłem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A ten drugi po co się w zawojach płaszcza twego kryje? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To mój brat młodszy --- ślubował, że twarzy ludziom nie ukaże, nim zabije przynajmniej barona. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ty sam czyją śmiercią się chlubisz? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na dwa dni tylko przed wybraniem się w drogę starsi bracia dali mi święcenie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kogóż masz na myśli?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ciebie pierwszego, jeśli się nam sprzeniewierzysz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bracie, na ten użytek weź sztylet mój. ---</akap>

                <didaskalia>wyciąga sztylet z pasa</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>dobywa swojego sztyletu</didaskalia>
                
                <akap>Bracie, na ten użytek i mojego wystarczy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS LUDZI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niech żyje Leonard! --- Niech żyje morderca Hiszpański! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                
                <akap>Jutro staw się u namiotu Obywatela Wodza.</akap></kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187884686466' /><motyw id='m1187884686466'>Filozof</motyw>CHÓR KAPŁANÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pozdrawiamy cię, gościu, imieniem ducha Wolności --- w ręku twoim część naszego zbawienia. --- Kto walczy bez ustanku, morduje bez słabości, kto dniem i nocą wierzy zwycięstwu, ten zwycięży wreszcie. ---</akap>
        
                <didaskalia>przechodzą</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR FILOZOFÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>My ród ludzki dźwignęli z dzieciństwa. --- My prawdę z łona ciemności wyrwali na jaśnią. --- Ty za nią walcz, morduj i giń.</akap>
        
                <didaskalia>przechodzą</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>SYN FILOZOFA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Towarzyszu bracie, czaszką starego świętego piję zdrowie<pr><slowo_obce>czaszką... piję zdrowie</slowo_obce> --- jeden z motywów karbonarskich odnotowanych przez S. Skwarczyńską.</pr> twoje --- do widzenia. ---</akap>

                <didaskalia>rzuca czaszkę<end id='e1187884686466' /></didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187884727058' /><motyw id='m1187884727058'>Dziecko, Kobieta, Okrucieństwo</motyw>DZIEWCZYNA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>tańcując</didaskalia>
        
                <akap>Zabij dla mnie księcia Jana<pr>Kleiner uważa tę scenę za naśladownictwo sceny z <tytul_dziela>Ewangelii</tytul_dziela>: ,,Salome tańczy przed Herodem i w nagrodę żąda głowy św. Jana Chrzciciela".</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dla mnie hrabiego Henryka. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DZIECI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Prosimy cię ślicznie o głowę arystokraty. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>INNI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Szczęść się twojemu sztyletowi! ---<end id='e1187884727058' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221645564332' /><motyw id='m1221645564332'>Artysta, Twórczość</motyw>CHÓR ARTYSTÓW<pr>Kleiner zwraca uwagę, iż saintsimoniści ,,często zaznaczali, że religia ich nowe drogi otwiera wiedzy i sztuce". Saintsimoniści wprowadzali modyfikacje znaczeniowe do terminu ,,artysta": ,,[...] dla nas słowo to ma znaczenie o wiele szersze, niż mu się zwykle przypisuje [...] będziemy tymczasem używać wyrazu <slowo_obce>artyści</slowo_obce> na oznaczenie ludzi obdarzonych w najwyższym stopniu zdolnością <slowo_obce>współodczuwania</slowo_obce>, niezależnie od tego, czy zdolność ta odnosi się do całej ludzkości, czy też zamyka się w kręgu najwęższych uczuć społecznych" (s. 400). ."[...] w naszym pojęciu artyści są to ludzie, którzy zawsze nadawali ludzkości ruch postępowy, dzięki czemu przeszła ona od stanu najprymitywniejszej dzikości aż do stopnia cywilizacji, jaki myśmy osiągnęli; i właśnie w tej chwili ludziom zasługującym na to miano objawiona została tajemnica społecznych Przeznaczeń, objawiona dlatego tylko, że ich miłość do rodzaju ludzkiego zrodziła w nich przemożną chęć zgłębienia tej tajemnicy" (<tytul_dziela>Doktryna Saint--Simona</tytul_dziela>, s. 502--503).</pr></naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na ruinach gotyckich świątynię zbudujem tu nową --- obrazów w niej ni posągów nie ma --- sklepienie w długie puginały, filary w osiem głów ludzkich, a szczyt każdego filara jako włosy, z których się krew sączy --- ołtarz jeden biały --- znak jeden na nim --- czapka wolności --- Hurracha! ---<end id='e1221645564332' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>INNI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dalej, dalej, już brzask świta.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Rychło nas powieszą --- gdzie szubienica. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cicho, Żydzie --- lecą za Leonardem, nie patrzą już na nas. <begin id='b1221645727275' /><motyw id='m1221645727275'>Historia, Poeta, Twórczość</motyw>--- Ogarniam wzrokiem, raz ostatni podchwytuję myślą ten chaos, dobywający się z toni czasu, z łona ciemności, na zgubę moją i wszystkich braci moich --- gnane szałem, porwane rozpaczą myśli moje w całej sile swej kołują. ---</akap>
        
                
                <akap>Boże, daj mi potęgę, której nie odmawiałeś mi niegdyś --- a w jedno słowo zamknę świat ten nowy, ogromny --- on siebie sam nie pojmuje. --- Lecz to słowo moje będzie poezją przyszłości<pr>Henryk wydaje się tu wyznawać analogiczny pogląd na rolę i możliwości poety--artysty jak saintsimoniści, zapewne pod wpływem Chóru Artystów. Kleiner pisze, ,,że odzywający się w Henryku samorzutnie odruch psychiczny --- to odruch poety; dopiero refleksja górę da nad poetą --- wodzowi". Refleksja ta wywołana jest uwagą wypowiedzianą przez Głos w powietrzu: ,,Dramat układasz". Scenę tę można by uważać za ową trzecią pokusę Złych Duchów: ,,spróchniały Eden" to ten ,,świat nowy, ogromny", który Henryk chciałby zaniknąć w ,,jedno słowo". Przyjęcie takiej interpretacji zgodne byłoby z pomysłami Łuckiego na temat ,,obrazu Edenu", które Kubacki wyzyskuje dla własnego wykładu o <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> jako dramacie adwentystycznym, tzn. dotyczącym przyszłości. Jeśli jednak traktować tę pokusę poetycką jako pokusę szatańską --- trzeba uświadomić sobie, że od tej pokusy odwołuje się Henryk do innej, kiedy mówi: ,,Orle, orle, dotrzymaj obietnicy".</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS W POWIETRZU</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dramat układasz.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dzięki za radę. <begin id='b1221645780087' /><motyw id='m1221645780087'>Sława, Zemsta</motyw>--- Zemsta za zhańbione popioły ojców moich --- przeklęstwo nowym pokoleniom<pr><slowo_obce>Zemsta za... popioły ojców... przeklęstwo nowym pokoleniom</slowo_obce> --- słowa te zawierają cały program ,,ideologiczny" walki Henryka. Nie chodzi mu o ,,żyjących" arystokratów, lecz o zemstę za zhańbioną przeszłość. Przyszłość zaś przeklina.</pr> --- ich wir mnie otacza --- ale nie porwie za sobą. --- Orle, orle, dotrzymaj obietnicy! ---<end id='e1221645780087' /> A teraz na dół ze mną i do jaru Św. Ignacego.<end id='e1221645727275' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Już dzień bliski --- nie pójdę dalej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Drogę mi znajdź --- puszczę cię potem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wśród mgły i zwalisk, cierni i popiołów gdzie mnie wleczesz? --- Daruj mi, daruj. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Naprzód, naprzód i na dół ze mną! --- Ostatnie pieśni ludu konają za nami. --- ledwo gdzie jeszcze tli się pochodnia --- pośród tych wyziewów bladych, tych zroszonych drzew czy widzisz cienie przeszłości --- czy słyszysz te żałobne głosy? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mgła wszystko zalewa --- coraz bardziej zlatujemy w dół. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221645849013' /><motyw id='m1221645849013'>Religia, Rycerz</motyw>CHÓR DUCHÓW Z LASU</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Płaczmy za Chrystusem, za Chrystusem wygnanym, umęczonym --- gdzie Bóg nasz, gdzie kościół Jego? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Prędzej, prędzej do miecza, do boju! --- Ja Go wam oddam --- na tysiącach krzyżów rozkrzyżuję nieprzyjaciół Jego. ---<end id='e1221645849013' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221645914750' /><motyw id='m1221645914750'>Duch, Wierzenia </motyw>CHÓR DUCHÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Strzegliśmy ołtarzy i pomników świętych --- odgłos dzwonów na skrzydłach nosiliśmy wiernym --- w dźwiękach organów były głosy nasze --- w połyskach szyb katedry, w cieniach jej filarów, w blaskach pucharu świętego, w błogosławieństwie Ciała Pańskiego było życie nasze. Teraz gdzie się podziejemy? ---<end id='e1221645914750' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Rozwidnia się coraz bardziej --- ich postacie mdleją w promieniach zorzy. ---<end id='e1187883693757' /></akap>
        </kwestia>

<naglowek_osoba>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tędy droga twoja, tam jaru początek. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Hej! --- Jezus i szabla moja! ---</akap>

<begin id='b1221646058663' /><motyw id='m1221646058663'>Pieniądz</motyw>
                <didaskalia>zrzucając czapkę i zawijając w niej pieniądze</didaskalia>
                
                <akap>Weź na pamiątkę rzecz i godło zarazem<pr><slowo_obce>rzecz i godło</slowo_obce> --- czapka wolności jest symbolem wolności, która według hr. Henryka w obozie rewolucyjnym utożsamiona jest z pieniędzmi, czyli wolnością używania.</pr>. ---<end id='e1221646058663' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221646214867' /><motyw id='m1221646214867'>Honor, Słowo, Szlachcic</motyw>PRZECHRZTA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wszak zaręczyłeś mi słowem, JW. Panie, bezpieczeństwo tego, który dziś o północy...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Stary szlachcic dwa razy nie powtarza słowa --- Jezus i szabla moja! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOSY W KRZAKACH</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Maryja i szabla nasza --- niech pan nasz żyje! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wiara! do mnie --- bądź zdrów, obywatelu! ---</akap>
        
                <akap>Wiara! do mnie --- Jezus i Maryja<pr>W haśle <slowo_obce>Jezus i Maryja</slowo_obce> widzi Skwarczyńska jeden z elementów ewokowania konfederacji barskiej, w której istniał wybitny kult ,,imienia Jezus i kult Marii".</pr>! ---</akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Noc --- krzaki --- drzewa. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>do swoich ludzi</didaskalia>
        
                <akap>Położyć się twarzą do murawy --- leżeć w milczeniu --- ognia mi nie krzesać, nawet do fajki --- a za pierwszym strzałem skoczyć mi na pomoc. --- Jeśli strzału nie będzie, nie ruszać się do dnia białego. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obywatelu, raz cię jeszcze zaklinam. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ty przylep się do tej sosny i dumaj. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187885424634' /><motyw id='m1187885424634'>Przywódca, Mieszczanin, Obywatel, Rycerz, Sługa, Szlachcic, Upadek</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mnie jednego przynajmniej weź z sobą --- to pan, to arystokrata, to kłamca. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wskazuje mu ręką, by został</didaskalia>
        
                <akap>Stara szlachta słowa dotrzymuje czasem.<end id='e1221646214867' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />

<begin id='b1221646432482' /><motyw id='m1221646432482'>Dziedzictwo, Portret</motyw>
<didaskalia>Komnata podłużna --- obrazy dam i rycerzy porozwieszane po ścianach --- w głębi filar z tarczą herbowną --- <osoba>Mąż</osoba> siedzi przy stoliku marmurowym, na którym lampa, para pistoletów, pałasz i zegar --- naprzeciwko drugi stolik, srebrne konwie i puchary.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221646462487' /><motyw id='m1221646462487'>Historia, Przemiana </motyw>Niegdyś o tej samej porze wśród grożących niebezpieczeństw i podobnych myśli Brutusowi ukazał się geniusz Cezara<pr>Aluzja do podania zapisanego przez Plutarcha w <tytul_dziela>Żywocie Cezara</tytul_dziela>, według którego Brutusowi --- zabójcy Cezara w obronie republiki --- przed bitwą pod Filippi ukazał się duch Cezara.</pr>. ---</akap>
                
                <akap>I ja dziś czekam na podobne widzenie. --- Za chwilę stanie przede mną człowiek bez imienia, bez przodków, bez anioła stróża --- co wydobył się z nicości i zacznie może nową Epokę<pr>Henryk sądzi, że ,,rozpoczęcie nowej Epoki" lub ,,odrzucenie jej w tył" to sprawa, która może rozstrzygnąć się w starciu sił ludzkich.</pr>, jeśli go w tył nie odrzucę nazad, nie strącę do nicości. ---<end id='e1221646462487' /></akap>
        
                <akap></akap>
                
                <akap><begin id='b1221646754550' /><motyw id='m1221646754550'>Syn</motyw>Ojcowie moi, natchnijcie mnie tym, co was panami świata uczyniło --- wszystkie lwie serca wasze dajcie mi do piersi --- powaga skroni waszych niechaj się zleje na czoło moje. --- Wiara w Chrystusa i Kościół Jego, ślepa, nieubłagana, wrząca, natchnienie dzieł waszych na ziemi, nadzieja chwały nieśmiertelnej w niebie, niechaj zstąpi na mnie, a wrogów będę mordował i palił, ja, syn stu pokoleń, ostatni dziedzic waszych myśli i dzielności, waszych cnót i błędów.<end id='e1221646754550' /></akap><end id='e1221646432482' />
        </kwestia>
        
        <didaskalia>Bije dwunasta.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Teraz gotów jestem. ---</akap>
                
                <didaskalia>wstaje</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>SŁUGA ZBROJNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wchodząc</didaskalia>
        
                <akap>JW. Panie, człowiek, który miał się stawić, przybył i czeka. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niech wejdzie. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Sługa wychodzi.</didaskalia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wchodząc</didaskalia>
        
                <akap>Witam hrabiego Henryka. --- To słowo ,,hrabia" dziwnie brzmi w gardle moim. ---</akap>
                
                <didaskalia>siada --- zrzuca płaszcz i czapkę wolności i wlepia oczy w kolumnę, na której herb wisi ---</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221646920566' /><motyw id='m1221646920566'>Alkohol, Dom, Gospodarz, Gość</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dzięki ci, żeś zaufał domowi mojemu --- starym zwyczajem piję zdrowie twoje. ---</akap>
        
                <didaskalia>bierze puchar, pije i podaje <osoba>Pankracemu</osoba></didaskalia>
                
                <akap>Gościu, w ręce twoje! ---<end id='e1221646920566' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221647022164' /><motyw id='m1221647022164'>Bóg, Obyczaje, Religia, Historia</motyw>Jeśli się nie mylę, te godła czerwone i błękitne zowią się herbem w języku umarłych. --- Coraz mniej takich znaczków na powierzchni ziemi.</akap>
        
                <didaskalia>pije</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Za pomocą Bożą, wkrótce tysiące ich ujrzysz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>puchar od ust odejmując</didaskalia>
        
                <akap><begin id='b1221647144275' /><motyw id='m1221647144275'>Siła</motyw>Otóż mi stara szlachta --- zawsze pewna swego --- dumna, uporczywa, kwitnąca nadzieją, a bez grosza, bez oręża<pr><slowo_obce>bez oręża</slowo_obce> --- w wyd. drukowanych było pierwotnie opuszczone ,,bez", co uzupełnił Czubek na podstawie rękopisu.</pr>, bez żołnierzy. --- Odgrażająca się jak umarły w bajce powoźnikowi u furtki cmentarza --- wierząca lub udająca, że wierzy w Boga --- bo w siebie trudno wierzyć. --- Ale pokażcie mi pioruny, na waszą obronę zesłane, i pułki aniołów, spuszczone z niebios. ---</akap>
                
                <didaskalia>pije</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Śmiej się z własnych słów. --- Ateizm to stara formuła<pr><slowo_obce>Ateizm to stara formuła</slowo_obce> --- por. przypis do słów Męża ,,Jednak to obraz twój i wszystkich twoich, i wieku twego, i teorii twojej", wypowiedzianych w rozmowie z Filozofem w początkowych scenach Części Drugiej dramatu. Ateizm traktowany jest tu jako jeden z elementów światopoglądu materialistycznego (fr. myślicieli XVIII w.), który Krasiński uważał za przestarzały i skompromitowany przez rewolucję 1789 r.</pr> --- a spodziewałem się czegoś nowego po tobie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Śmiej się z własnych słów. --- Ja mam wiarę silniejszą, ogromniejszą od twojej. --- Jęk przez rozpacz i boleść wydarty tysiącom tysiąców --- głód rzemieślników --- nędza włościan --- hańba ich żon i córek --- poniżenie ludzkości, ujarzmionej przesądem i wahaniem się, i bydlęcym przyzwyczajeniem --- oto wiara moja --- a Bóg mój na dzisiaj --- to myśl moja --- to potęga moja<pr><slowo_obce>to potęga moja</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar. brak tego zwrotu.</pr> --- która chleb i cześć im rozda na wieki. ---</akap>
        
                <didaskalia>pije i rzuca kubek</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ja położyłem siłę moją w Bogu, który Ojcom moim panowanie nadał. ---<end id='e1221647144275' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A całe życie byłeś diabła igrzyskiem<pr>Kleiner przypomina, że uświadamiał to sobie sam Henryk, kiedy wypowiadał słowa: ,,[...] ażem stał się igrzyskiem szatanów" w Części I.</pr>. --- Zresztą zostawiam tę rozprawę teologom, jeśli jaki pedant tego rzemiosła żyje dotąd w całej okolicy --- do rzeczy --- do rzeczy! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czegóż więc żądasz ode mnie, zbawco narodów, obywatelu--boże<pr>Kleiner widzi w słowach <slowo_obce>obywatelu--boże</slowo_obce> aluzję do wypowiadanego przez saintsimonistow przekonania, że zjawi się nowy zbawca, zbawca społeczny. Powołuje się na dwa znamienne artykuły zamieszczone w marcu 1832 r. w organie saintsimonistow: ,,Le Globe".</pr>? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przyszedłem tu, bo chciałem cię poznać --- po wtóre ocalić<pr>Pankracy znał Henryka tylko ze sławy poety, nie zaś osobiście. Ocalić go zaś pragnie w myśl przekonania o szczególnych walorach poety (por. przypis do wypowiedzi Chóru Artystów w tej części dramatu --- poglądy obozu rewolucyjnego w utworze Krasiński konstruował w oparciu m.in. o deklaracje ideowe saintsimonistów, którzy uważali, że każdego artystę cechuje zdolność współodczuwania problemów społecznych, a co za tym idzie, również umiejętność dostrzegania przyszłych przeznaczeń ludzkości; poeta byłby tu przykładem artysty wyjątkowo uzdolnionego w tym kierunku).</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wdzięcznym za pierwsze --- drugie zdaj na szablę moją. ---</akap>
        </kwestia>

<begin id='b1187885802664' /><motyw id='m1187885802664'>Historia, Konflikt, Obraz świata, Wizja</motyw>
<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Szabla twoja --- szkło<pr><slowo_obce>Szabla twoja --- szkło</slowo_obce> --- błąd druków: ,,Szabla twoja, Bóg twój --- mara", co poprawił już w kolejnych wydaniach Pini na podstawie rękopisu.</pr>, Bóg twój, mara. --- Potępionyś głosem tysiąców --- opasanyś ramionami tysiąców --- kilka morgów ziemi wam zostało, co ledwo na wasze groby wystarczy<pr><slowo_obce>wystarczy</slowo_obce> --- w drukach: ,,wystarcza" --- poprawił Czubek na podstawie rękopisu.</pr> --- dwudziestu dni bronić się nie możecie. --- Gdzie wasze działa, rynsztunki, żywność --- a wreście, gdzie męstwo?... <begin id='b1221649531991' /><motyw id='m1221649531991'>Kuszenie</motyw>Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił. ---<end id='e1221647022164' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słucham --- patrz, jakem cierpliwy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>--- Ja więc, hr. Henryk, rzekłbym do Pankracego: ,,Zgoda --- rozpuszczam mój hufiec, mój hufiec jedyny --- nie idę na odsiecz Świętej Trójcy --- a za to zostaję przy moim imieniu i dobrach<pr>Jeden z interpretatorów <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela>, E. Dembowski, pisał: ,,Na życiu domowym, rodzinnym ma zakończyć świat społeczeński stary, niezdolen on już wystąpić w dziedzinie polityki i socjalnym układzie". I dalej: ,,Zacisze domowe jest jeszcze stanowiskiem, na którym oparłszy się może przystać świat stary do świata postępu [...]" (<tytul_dziela>O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim</tytul_dziela>, 1843 [w:] <tytul_dziela>Pisma</tytul_dziela>, t. III, s. 438).</pr>, których całość warujesz mi słowem". ---</akap>
        
                <akap>Wiele masz lat, hrabio? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Trzydzieści sześć, obywatelu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jeszcze piętnaście lat najwięcej --- bo tacy ludzie niedługo żyją --- twój syn bliższy grobu niż młodości --- jeden wyjątek ogromowi nie szkodzi. --- Bądź więc sobie ostatnim hrabią na tych równinach --- panuj do śmierci w domu naddziadów --- każ malować ich obrazy i rżnąć herby. --- A o tych nędzarzach nie myśl już więcej<pr><slowo_obce>nie myśl już więcej</slowo_obce> --- ,,już" dodane przez Czubka na podstawie rękopisu.</pr>. --- Niech się wyrok ludu spełni nad nikczemnikami. ---</akap>
        
                <didaskalia>nalewa sobie drugi puchar</didaskalia>
                
                <akap>Zdrowie twoje, ostatni hrabio! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obrażasz mnie każdym słowem; zda się, próbujesz, czy zdołasz w niewolnika obrócić na dzień tryumfu swego. --- Przestań, bo ja ci się odwdzięczyć nie mogę. --- Opatrzność mojego słowa cię strzeże. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221647595467' /><motyw id='m1221647595467'>Dziedzictwo, Honor</motyw>Honor święty, honor rycerski wystąpił na scenę --- zwiędły to łachman w sztandarze ludzkości. --- O! Znam ciebie, przenikam ciebie --- pełnyś życia, a łączysz się z umierającymi, bo chcesz się oszukać<pr><slowo_obce>bo chcesz się oszukać</slowo_obce> --- słowa dodane przez Czubka na podstawie rękopisu.</pr>, bo chcesz wierzyć jeszcze w kasty, w kości prababek, w słowo ,,ojczyzna" i tam dalej --- ale w głębi ducha sam wiesz, że braci twojej należy się kara, a po karze niepamięć. ---<end id='e1221647595467' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tobie zaś i twoim cóż inszego?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zwycięstwo i życie. --- Jedno tylko prawo uznaję i przed nim kark schylam --- tym prawem świat bieży w coraz wyższe kręgi --- ono jest zgubą waszą i woła teraz przez moje usta:</akap>
                
                <akap>,,Zgrzybiali, robaczywi, pełni napoju i jadła, ustąpcie młodym, zgłodniałym i silnym". ---</akap>

                <akap>Ale --- ja pragnę cię wyratować --- ciebie jednego. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bodajbyś zginął marnie za tę litość twoją. --- Ja także znam świat twój i ciebie --- patrzałem wśród cieniów nocy na pląsy motłochu, po karkach którego wspinasz się do góry --- widziałem wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże, nowym kołujące tańcem --- ale ich koniec ten sam co przed tysiącami lat --- rozpusta, złoto i krew. --- A ciebie tam nie było --- nie raczyłeś zstąpić pomiędzy dzieci twoje --- bo w głębi ducha ty pogardzasz nimi --- kilka chwil jeszcze, a jeśli rozum cię nie odbieży, ty będziesz pogardzał sam sobą. ---</akap>
        
                <akap>Nie dręcz mnie więcej. ---</akap>
        
                <didaskalia>siada pod herbem swoim</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221647705432' /><motyw id='m1221647705432'>Lud, Narodziny</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Świat mój jeszcze nie rozparł się w polu --- zgoda --- nie wyrósł na olbrzyma --- łaknie dotąd chleba i wygód --- ale przyjdą czasy ---</akap>
        
                <didaskalia>wstaje, idzie ku <osoba>Mężowi</osoba> i opiera się na herbowym filarze</didaskalia>
                
                <akap>Ale przyjdą czasy, w których on zrozumie siebie i powie o sobie: ,,Jestem" --- a nie będzie drugiego głosu na świecie, co by mógł także odpowiedzieć: ,,Jestem". ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż dalej? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Z pokolenia, które piastuję w sile woli mojej, narodzi się plemię ostatnie, najwyższe, najdzielniejsze. --- Ziemia jeszcze takich nie widziała mężów. --- Oni są ludźmi wolnymi, panami jej od bieguna do bieguna<pr><slowo_obce>do bieguna</slowo_obce> --- słowa dodane przez Czubka na podstawie rękopisu.</pr>. --- Ona cała jednym miastem kwitnącym, jednym domem szczęśliwym, jednym warsztatem bogactw i przemysłu<pr>Kleiner zwraca uwagę, że Pankracy ,,streszcza tu ideał saintsimonistów, pragnących eksploatacji ziemi całej na korzyść wszystkich ludzi".</pr>. ---<end id='e1221647705432' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słowa twoje kłamią --- ale twarz twoja niewzruszona, blada, udać nie umie natchnienia. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie przerywaj, bo są ludzie, którzy na klęczkach mnie o takie słowa prosili, a ja im tych słów skąpiłem. ---</akap>
        
                <akap><begin id='b1221647869385' /><motyw id='m1221647869385'>Bóg</motyw>Tam spoczywa Bóg, któremu już śmierci nie będzie --- Bóg, pracą i męką czasów odarty z zasłon --- zdobyty na niebie przez własne dzieci, które niegdyś porozrzucał na ziemi, a one teraz przejrzały i dostały prawdy --- Bóg ludzkości objawił się im<pr>Wywód Pankracego o Bogu, ,,któremu już śmierci nie będzie" (<slowo_obce>Dieu vivant</slowo_obce>), ,,Bogu ludzkości", wiąże Kleiner z saintsimonistycznymi pomysłami religijnymi. Kleiner powołuje się na słowa kaznodziei saintsimonistycznego, Transona ("Le Globe" 12 IX 1831). A oto co przynosi wykład XIII <tytul_dziela>Doktryny Saint--Simona</tytul_dziela>: ,,[...] za przykładem Saint--Simona i w jego imieniu przychodzimy ogłosić, że ludzkość ma przed sobą przyszłość religijną; że religia przyszłości będzie większa, potężniejsza od wszystkich religii przeszłości; że będzie, podobnie jak religie, które ją poprzedziły, <slowo_obce>syntezą</slowo_obce> wszystkich idei ludzkości i, co więcej, wszystkich jej sposobów istnienia, że nie tylko opanuje ona porządek polityczny, ale że porządek polityczny będzie w swojej całości instytucją religijną; żadnego już bowiem faktu nie będzie się pojmować <slowo_obce>poza</slowo_obce> <wyroznienie>Bogiem</wyroznienie>, żaden fakt nie będzie się rozwijał <slowo_obce>poza</slowo_obce> <wyroznienie>boskim</wyroznienie> <slowo_obce>prawem</slowo_obce>; dodajmy jeszcze, że religia obejmie cały świat, albowiem prawo boskie jest powszechne" (s. 447).</pr>.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A nam przed wiekami --- ludzkość przezeń już zbawiona. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niechże się cieszy takim zbawieniem --- nędzą dwóch tysięcy lat, upływających od Jego śmierci na krzyżu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221648886203' /><motyw id='m1221648886203'>Poeta</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Widziałem ten krzyż, bluźnierco, w starym, starym Rzymie --- u stóp Jego leżały gruzy potężniejszych sił niż twoje --- sto bogów, twemu podobnych, walało się w pyle, głowy skaleczonej podnieść nie śmiało ku Niemu --- a On stał na wysokościach, święte ramiona wyciągał na wschód i na zachód, czoło święte maczał w promieniach słońca --- znać było, że jest Panem świata<pr>Saintsimonistycznemu Bogu ludzkości, który niekiedy nabierał cech panteistycznych, hr. Henryk przeciwstawia osobowego Boga --- Chrystusa, któremu nie próżno nadaje ,,arystokratyczny tytuł" Pana: Jego siła zaświadczona została już przez pokonanie pogaństwa.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Stara powiastka --- pusta jak chrzęst twego herbu. ---<end id='e1221647869385' /></akap>
        
                <didaskalia>uderza o tarczą</didaskalia>
                
                <akap><begin id='b1221648698826' /><motyw id='m1221648698826'>Historia, Przemiana </motyw>Ale ja dawniej czytałem twe myśli. --- Jeśli więc umiesz sięgać w nieskończoność<pr><slowo_obce>czytałem twe myśli(...) umiesz sięgać w nieskończoność</slowo_obce> --- słowa Pankracego zdają się świadczyć o tym, że zna on Henryka zarówno ze sławy poety, jak z jego twórczości literackiej i przypisuje mu cechy, jakie saintsimoniści przypisywali ,,artystom" (por. przypis do wypowiedzi Chóru Artystów w Trzeczej Części dramatu). Pankracy ma nadzieję, że Henryk, któremu jako poecie--artyście ,,objawiona została tajemnica społecznych przeznaczeń", przyłączy się do rewolucji, uznając jej rację oraz historyczną konieczność.</pr>, jeśli kochasz prawdę i szukałeś jej szczerze, jeśliś człowiekiem na wzór ludzkości, nie na podobieństwo mamczynych piosneczek, słuchaj, nie odrzucaj tej chwili zbawienia. <begin id='b1221648735374' /><motyw id='m1221648735374'>Krew</motyw>Krwi, którą oba wylejem dzisiaj, jutro śladu nie będzie<end id='e1221648735374' /> --- ostatni raz ci mówię --- jeśliś tym, czym wydawałeś się niegdyś, wstań, porzuć dom i chodź za mną<pr><slowo_obce>wstań, porzuć dom i chodź za mną</slowo_obce> --- jest to wypowiedź utrzymana w stylu wypowiedzi Chrystusa według <tytul_dziela>Ewangelii</tytul_dziela>. Pankracy zatem chce tu oddziałać na Henryka przez stylizację, która jest bliska temu obrońcy chrześcijaństwa.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tyś młodszym bratem szatana. ---</akap>
        
                <didaskalia>wstaje i przechadza się wzdłuż</didaskalia>
                
                <akap><begin id='b1221648804361' /><motyw id='m1221648804361'>Kondycja ludzka, Marzenie, Raj</motyw>Daremne marzenia --- kto ich dopełni? --- Adam skonał na pustyni --- my nie wrócim do raju<pr><slowo_obce>my nie wrócim do raju</slowo_obce> --- jest to wyraz niewiary Henryka w możliwość zrealizowania ,,raju na ziemi".<end id='e1221648804361' /><end id='e1221648698826' /></pr>.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>Zagiąłem palec popod serce jego --- trafiłem do nerwu poezji. ---<end id='e1221648886203' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Postęp, szczęście rodu ludzkiego --- i ja kiedyś wierzyłem --- ot! macie, weźcie głowę moją, byleby... Stało się. --- Przed stoma laty, przed dwoma wiekami polubowna ugoda mogła jeszcze... ale teraz, wiem --- teraz trza mordować się nawzajem --- bo teraz im tylko chodzi o zmianę plemienia. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221648975061' /><motyw id='m1221648975061'>Los</motyw>Biada zwyciężonym<pr><slowo_obce>Biada zwyciężonym</slowo_obce> --- polska forma znanego hasła rzymskiego: <slowo_obce>Vae victis</slowo_obce>. Słowa te miał wypowiedzieć Brennus, wódz Galów, po klęsce Rzymian nad rzeką Alią (390 r. p.n.e.).</pr> --- nie wahaj się --- powtórz raz tylko ,,biada" --- i zwyciężaj z nami. ---<end id='e1187885802664' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czyś zbadał wszystkie manowce Przeznaczenia --- czy pod kształtem widomym stanęło Ono u wejścia namiotu twojego w nocy i olbrzymią dłonią błogosławiło tobie --- lub w dzień czyś słyszał głos Jego o południu, kiedy wszyscy spali w skwarze, a tyś jeden rozmyślał --- że mi tak pewno grozisz zwycięstwem, człowiecze z gliny, jako ja, niewolniku pierwszej lepszej kuli, pierwszego lepszego cięcia?<end id='e1221648975061' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221649032292' /><motyw id='m1221649032292'>Przywódca</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie łudź się marną nadzieją --- bo nie draśnie mnie ołów, nie tknie się żelazo, dopóki jeden z was opiera się mojemu dziełu, a co później nastąpi, to już wam nic z tego. ---<end id='e1221649032292' /></akap>
        </kwestia>
        <begin id='b1221649092119' /><motyw id='m1221649092119'>Ojciec, Syn</motyw>
        <didaskalia>Zegar bije.</didaskalia>
        
        <kwestia>
                <akap>Czas szydzi z nas obu. --- Jeśliś znudzony życiem, przynajmniej ocal syna swego. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dusza jego czysta, już ocalona w niebie --- a na ziemi los ojca go czeka. ---<end id='e1221649092119' /></akap>
        
                <didaskalia>spuszcza głowę między dłonie i staje</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Odrzuciłeś więc? ---<end id='e1221649531991' /></akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia>Chwila milczenia.</didaskalia>
        
        <kwestia>
                <akap>Milczysz --- dumasz --- dobrze --- niechaj ten duma, co stoi nad grobem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221649127655' /><motyw id='m1221649127655'>Ciało, Dusza</motyw>Z dala od tajemnic, które za krańcami twoich myśli odbywają się teraz w głębi ducha mojego! --- Świat cielska do ciebie należy --- tucz go jadłem, oblewaj posoką i winem --- ale dalej nie zachodź i precz, precz ode mnie! ---<end id='e1221649127655' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221649222555' /><motyw id='m1221649222555'>Historia, Przywódca</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Sługo jednej myśli i kształtów jej, pedancie rycerzu<pr><slowo_obce>pedancie rycerzu</slowo_obce> --- a więc zbyt skrupulatnie przestrzegający zasad honoru rycerskiego.</pr>, poeto, hańba tobie! --- Patrz na mnie --- myśli i kształty są woskiem palców moich. ---<end id='e1221649222555' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221649310287' /><motyw id='m1221649310287'>Dziedzictwo, Portret</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Darmo, ty mnie nie zrozumiesz nigdy --- bo każden z ojców twoich pogrzeban z motłochem pospołu, jako rzecz martwa, nie jako człowiek z siłą i duchem. ---</akap>
        
                <didaskalia>wyciąga rękę ku obrazom</didaskalia>
                
                <akap>Spojrzyj na te postacie --- myśl ojczyzny, domu, rodziny, myśl, nieprzyjaciółka twoja, na ich czołach wypisana zmarszczkami --- a co w nich było i przeszło, dzisiaj we mnie żyje. --- Ale ty, człowiecze, powiedz mi, gdzie jest ziemia twoja? --- Wieczorem namiot twój rozbijasz na gruzach cudzego domu, o wschodzie go zwijasz i koczujesz dalej --- dotąd nie znalazłeś ogniska swego i nie znajdziesz, dopóki stu ludzi zechce powtórzyć za mną: ,,Chwała ojcom naszym!" ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak, chwała dziadom twoim na ziemi i niebie --- w rzeczy samej jest na co patrzyć.</akap>
        
                <akap>Ów, starosta, baby strzelał po drzewach<pr>Mowa o magnacie słynnym z okrucieństw, Mikołaju Bazylim Potockim, którego krwawe ,,zabawy" opiewała ukraińska pieśń ludowa; stały się one także przedmiotem kilku opracowań literackich.</pr> i Żydów piekł żywcem. --- Ten z pieczęcią w dłoni i podpisem --- ,,kanclerz" --- sfałszował akta, spalił archiwa, przekupił sędziów, trucizną przyśpieszył spadki --- stąd wsie twoje, dochody, potęga. --- Tamten, czarniawy, z ognistym okiem, cudzołożył po domach przyjaciół --- ów z Runem Złotym<pr><slowo_obce>Runo Złote</slowo_obce> --- Order Złotego Runa, ustanowiony w r. 1430 przez Filipa III Burgundzkiego, nadawany jako jedno z najwyższych odznaczeń w monarchii habsburskiej, a także przez królów hiszpańskich.</pr>, w kolczudze<pr><slowo_obce>kolczuga</slowo_obce> --- zbroja składająca się z ,,kolcy", czyli połączonych z sobą kółek metalowych, wkładana na kaftan ze skóry.</pr> włoskiej, znać służył u cudzoziemców --- a ta pani blada, z ciemnymi puklami, kaziła się z giermkiem swoim --- tamta czyta list kochanka i śmieje się, bo noc bliska --- tamta, z pieskiem na robronie<pr><slowo_obce>robron</slowo_obce>, z fr. <slowo_obce>robe ronde</slowo_obce> --- dosłownie: okrągła, kolista suknia o szerokiej, sztywnej spódnicy.</pr>, królów była nałożnicą. --- Stąd wasze genealogie bez przerwy, bez plamy. --- Lubię tego w zielonym kaftanie --- pił i polował z bracią szlachtą<pr>Może mowa tu o Karolu ks. Radziwille, ,,Panie Kochanku", zamiłowanym myśliwym.</pr>, a chłopów wysyłał, by z psami gonili jelenie. --- Głupstwo i niedola kraju całego --- oto rozum i moc wasza. --- Ale dzień sądu bliski i w tym dniu obiecuję wam, że nie zapomnę o żadnym z was<pr>Jak zauważa Kleiner: ,,Znowu Pankracy uderza w styl <tytul_dziela>Pisma Św.</tytul_dziela> --- niby Mesjasz nowy zapowiada Sąd Ostateczny nad dawnym światem --- i niby parafrazuje słowa hymnu <tytul_dziela>Dies irae</tytul_dziela>, że «nic nie będzie nie pomszczonego» (<slowo_obce>Nil inultum remanebit</slowo_obce>)".</pr>, o żadnym z ojców waszych, o żadnej chwale waszej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mylisz się, mieszczański synu<pr><slowo_obce>mieszczański synu</slowo_obce> --- w słowach tych znajduje wyraz przekonanie, że ,,dworska" filozofia materialistyczna XVIII wieku, wywierając wpływ na mentalność mieszczan i łącząc się z ich dążeniami emancypacyjnymi, doprowadziła w efekcie do rewolucji francuskiej 1789 r. Na przekonaniu o tym, że toczy się śmiertelna walka między dwoma ideałami etycznymi: mieszczańskim i feudalnym opiera się m.in. struktura tragizmu <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela>
.</pr>. --- Ani ty, ani żaden z twoich by nie żył, gdyby ich nie wykarmiła łaska, nie obroniła potęga ojców moich. --- Oni wam wśród głodu rozdawali zboże, wśród zarazy stawiali szpitale --- a kiedyście z trzody zwierząt wyrośli na niemowlęta, oni wam postawili świątynie i szkoły --- podczas wojny tylko zostawiali doma, bo wiedzieli, żeście nie do pola bitwy. ---</akap>
        
                <akap>Słowa twoje łamią się na ich chwale, jak dawniej strzały pohańców<pr>Henryk nawiązuje tu do tradycji ,,przedmurza chrześcijaństwa", dodając sobie blasku jako nowy obrońca wiary przodków.</pr> na ich świętych pancerzach --- one ich popiołów nie wzruszą nawet --- one zaginą jak skowyczenia psa wściekłego, co bieży i pieni się, aż skona gdzie na drodze. ---<end id='e1221649310287' /> A teraz czas już tobie wyniść z domu mego. --- Gościu, wolno puszczam ciebie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Do widzenia na okopach Świętej Trójcy. ---</akap>
                
                <akap>A kiedy wam kul zabraknie i prochu...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To się zbliżym na długość<pr><slowo_obce>długość</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,odległość".</pr> szabel naszych. --- Do widzenia. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dwa orły z nas --- ale gniazdo twoje strzaskane piorunem. ---</akap>
        
                <didaskalia>bierze płaszcz i czapkę wolności</didaskalia>
                
                <akap>Przechodząc próg ten, rzucam nań przeklęstwo, należne starości. --- I ciebie, i syna twego poświęcam zniszczeniu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Hej, Jakubie!</akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia><osoba>Jakub</osoba> wchodzi.</didaskalia>
        
        <kwestia>
                <akap>Odprowadzić tego człowieka aż do ostatnich czat moich na wzgórzu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak mi Panie Boże dopomóż! ---<end id='e1187885424634' /></akap>
        
                <didaskalia>wychodzi<end id='e1187875285443' /></didaskalia>
        </kwestia>










<naglowek_akt><begin id='b1187951148340' /><motyw id='m1187951148340'>Historia, Koniec świata</motyw>CZĘŚĆ CZWARTA<pr>Część czwarta poprzedzona jest epigrafem: <slowo_obce>,,Bottomless perdition"</slowo_obce>, Milton. (,,Bezdenna zguba, bezdenne potępienie"). Jest to cytat z <tytul_dziela>Raju utraconego</tytul_dziela> Miltona. Słowa te wiążą się z wizją świata, historii i losu ludzkiego zawartą w dramacie. W <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela> znalazła odzwierciedlenie dość złożona koncepcja tragizmu, łącząca się ściśle z wizją historii charakterystyczną dla Krasińskiego i pozwalająca określić jego utwór mianem ,,chrześcijańskiej tragedii o ludzkim buncie". Osią tej koncepcji jest przekonanie o istnieniu nieusuwalnych sprzeczności na różnych płaszczyznach rzeczywistości. Z tego powodu nierozstrzygnięty pozostaje spór między hr. Henrykiem a Pankracym. Jeden z nich uosabia tragizm ginącej klasy (arystokracji, szlachty), skazanej na zagładę, lecz zarazem zobowiązanej moralnie do podjęcia walki o wartości związane z historią tej klasy. Krasiński podkreśla wzniosłość owej walki, z drugiej zaś strony nie szczędzi słów krytyki szlachcie i w ogóle klasom posiadającym za występki popełnione w przeszłości, jak również za obecną duchową małość (widać to m.in. w przeciwstawieniu hr. Henryka reszcie zgromadzonych w okopach Świętej Trójcy). Pankracy natomiast reprezentuje tragizm rewolucji, która swą słuszność znajduje w krzywdzie uciśnionych przez wieki mas, lecz jest zarazem zbrodnicza jako bunt i jako próba samozbawienia, a ponadto pociąga za sobą rozlew krwi i zniszczenie. Ta ostatnia okoliczność sprawia, że Pankracy na progu zwycięstwa sam wątpi w sens swego dzieła, co stanowi dodatkowy rys tragiczny w rysunku tej postaci. Obie racje, wcielone w postacie Henryka i Pankracego, posiadają charakter obiektywnej konieczności i to właśnie decyduje o tragicznym napięciu między nimi. W okresie pisania tego dramatu Krasiński uważał, że człowiek ma prawo do buntu, prawo, które mieści się w boskim planie świata --- lecz jako element nie--boski, przynoszący tragiczne starcie i konieczną zagładę. Racje obu ścierających się stron są dialektycznie splecione, a zarazem znoszą się wzajemnie; są to racje cząstkowe, jednostronne. Dlatego obaj ich przedstawiciele muszą zginąć, racje cząstkowe muszą zostać zniesione przez jedyną wyższą rację całościową, reprezentowaną przez Boga (dochodzi tu do głosu popularne w tym czasie w Europie myślenie na zasadzie triady Heglowskiej: teza + antyteza = synteza; ciekawe, że Henryk ginie skacząc w mroczną przepaść Boga, zaś Pankracy porażony boskim światłem). Ten ostateczny triumf Boga jest jednak przedstawiony w aurze finalnej katastrofy, Apokalipsy: Bóg--mściciel karze za bunt i pychę, lecz nie można mieć pewności, czy przynosi zbawienie ludzkości, czy jej ostateczną zagładę (por. M. Janion, <tytul_dziela>Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość</tytul_dziela>, Warszawa 1962, s.226--232).
</pr></naglowek_akt>





<akap>Od baszt Świętej Trójcy<pr><slowo_obce>baszty Świętej Trójcy</slowo_obce> --- Kleiner przypomina, że tę wołyńską warownię widział Krasiński w r. 1825 ,,i w liście do Ojca z dnia 26 września 1825 opisał malowniczo, jak wynurza się z mgły jesiennej".</pr> do wszystkich szczytów skał, po prawej, po lewej, z tyłu i na przodzie leży mgła śnieżysta, blada, niewzruszona, milcząca, mara oceanu, który niegdyś miał brzegi swoje, gdzie te wierzchołki czarne, ostre, szarpane, i głębokości swoje, gdzie dolina, której nie widać, i słońce, które jeszcze się nie wydobyło. ---</akap>


<akap>Na wyspie granitowej, nagiej, stoją wieże zamku, wbite w skałę pracą dawnych ludzi i zrosłe ze skałą jak pierś ludzka z grzbietem u Centaura<pr><slowo_obce>Centaur</slowo_obce> --- w mit. gr. istota o końskim ciele, lecz z ludzkim torsem i głową w miejsce szyi i głowy końskiej.</pr>. --- Ponad nimi sztandar się wznosi, najwyższy i sam jeden wśród szarych błękitów.</akap>


<akap>Powoli śpiące obszary budzić się zaczną --- w górze słychać szumy wiatrów --- z dołu promienie się cisną --- i kra z chmur pędzi po tym morzu z wyziewów. ---</akap>


<akap>Wtedy inne głosy, głosy ludzkie, przymieszają się do tej znikomej burzy i niesione na mglistych bałwanach, roztrącą się o stopy zamku. ---</akap>


<akap>Widna przepaść wśród obszarów, co pękły nad nią. ---</akap>


<akap></akap>


<akap><begin id='b1221723947844' /><motyw id='m1221723947844'>Morze , Tłum</motyw>Czarno tam w jej głębi, od głów ludzkich czarno --- dolina cała zarzucona głowami ludzkimi, jako dno morza głazami. ---<end id='e1221723947844' /></akap>


<akap></akap>


<akap><begin id='b1221724068970' /><motyw id='m1221724068970'>Słońce, Tłum</motyw>Słońce ze wzgórzów<pe><slowo_obce>ze wzgórzów</slowo_obce> --- ze wzgórz.</pe> na skały wstępuje --- w złocie unoszą się, w złocie roztapiają się chmury, a im bardziej nikną, tym lepiej słychać wrzaski, tym lepiej dojrzeć można tłumy, płynące u dołu. ---</akap>


<akap>Z gór podniosły się mgły --- i konają teraz po nicościach błękitu. --- Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i Lud ciągnie zewsząd do niej jak do równiny Ostatniego Sądu<pr><slowo_obce>równiny Ostatniego Sądu</slowo_obce> --- komentatorzy zgodnie stwierdzają, że miejsce to sugeruje, iż ma nastąpić koniec świata, poprzedzony Sądem Ostatecznym.</pr>. ---<end id='e1221724068970' /><end id='e1187951148340' /></akap>




<sekcja_swiatlo />



<didaskalia>Katedra w zamku Świętej Trójcy. ---</didaskalia>

<didaskalia>Panowie, senatory, dygnitarze siedzą po obu stronach, każdy pod posągiem jakiego króla lub rycerza --- za posągami tłumy szlachty --- przed wielkim ołtarzem w głębi <osoba>Arcybiskup</osoba> w krześle złoconym, z mieczem na kolanach --- za ołtarzem <osoba>Chór Kapłanów</osoba>. --- <osoba>Mąż</osoba> stoi w progu przez chwilą, potem zaczyna iść powoli ku Arcybiskupowi ze sztandarem w ręku. ---</didaskalia>

<begin id='b1187951343306' /><motyw id='m1187951343306'>Rycerz, Szlachcic, Duma </motyw>
<naglowek_osoba>CHÓR KAPŁANÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ostatnie sługi Twoje, w ostatnim kościele<pr><slowo_obce>w ostatnim kościele</slowo_obce> --- ostatni kościół poza obrębem murów warowni był już zburzony. Katedra jest więc ostatnim kościołem. Jak pisze Kleiner: ,,Jest to katedra fikcyjna. --- Okopy Świętej Trójcy naprawdę mają tylko ruiny kościółka, w którym bohatersko broniła się niegdyś garstka konfederatów barskich".</pr> Syna Twego, błagamy Cię za czcią ojców naszych. --- Od nieprzyjaciół wyratuj nas, Panie!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221724323248' /><motyw id='m1221724323248'>Obrzędy, Przysięga, Przywódca</motyw>PIERWSZY HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Patrz, z jaką dumą spogląda na wszystkich. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Myśli, że świat podbił. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A on się tylko nocą przedarł przez obóz chłopów. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PIERWSZY HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Sto trupów położył, a dwieście swoich stracił<pr><slowo_obce>stracił</slowo_obce> --- w wyd. Czubka i poprzednich Bibl. Nar.: ,,utracił".</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie dajmy, by go wodzem obrali.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>klęka przed <osoba>Arcybiskupem</osoba></didaskalia>
        
                <akap>U stóp twoich składam zdobycz moją. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ARCYBISKUP</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przypasz miecz ten, błogosławiony niegdyś ręką Świętego Floriana<pr><slowo_obce>Świętego Floriana</slowo_obce> --- św. Florian, jeden z patronów Polski, przedstawiany jest na obrazach i w rzeźbie jako żołnierz, stąd skojarzenie go z rzemiosłem rycerskim.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niech żyje hr. Henryk --- niech żyje!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ARCYBISKUP</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>I przyjm ze znakiem Krzyża Św. dowództwo w tym zamku, ostatnim państwie naszym --- wolą wszystkich mianuję cię wodzem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niech żyje --- niech żyje! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS JEDEN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie pozwalam<pr><slowo_obce>Nie pozwalam</slowo_obce> --- odzywa się, jak pisze Kleiner, ,,w tej chwili ostatecznej" głos anarchii szlacheckiej, usiłującej odwołać się do prawa <slowo_obce>liberum veto</slowo_obce>.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>INNE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Precz --- precz --- za drzwi! --- Niech żyje Henryk! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jeśli kto ma co do zarzucenia mnie, niechaj wystąpi, wśród tłumu się nie kryje. ---</akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia>Chwila milczenia.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Ojcze, szablę tę biorę i niech mi Bóg zrządzi zgon prędki, za wczesny, jeśli nią ocalić was nie zdołam. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR KAPŁANÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Daj mu siłę --- daj mu Ducha Świętego, Panie! --- Od nieprzyjaciół wyratuj nas, Panie!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221724241218' /><motyw id='m1221724241218'>Honor</motyw>Teraz przysięgnijcie wszyscy, że chcecie bronić wiary i czci przodków waszych --- że głód i pragnienie umorzy was do śmierci, ale nie do hańby --- nie do poddania się --- nie do ustąpienia choćby jednego z praw Boga waszego lub waszych<pr><slowo_obce>praw Boga waszego lub waszych</slowo_obce> --- a więc hr. Henryk jawnie przyznaje się, że w programie jego walki zawiera się nie tylko obrona chrześcijaństwa i ,,cnót przodków", ale też przywilejów arystokracji.</pr>. ---<end id='e1221724241218' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przysięgamy. ---</akap>
        </kwestia>
        

<didaskalia><osoba>Arcybiskup</osoba> klęka i krzyż wznosi. Wszyscy klękają.</didaskalia>


<naglowek_osoba>CHÓR</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Krzywoprzysięzca gniewem Twoim niech obarczon będzie! --- Bojaźliwy gniewem Twoim niech obarczon będzie! --- Zdrajca gniewem Twoim niech obarczon będzie! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przysięgamy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>dobywa miecza</didaskalia>
        
                <akap>Teraz obiecuję wam sławę --- u Boga wyproście zwycięstwo. ---<end id='e1221724323248' /></akap>
                
                <didaskalia>otoczony tłumem wychodzi</didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Jeden z dziedzińców Świętej Trójcy. --- <osoba>Mąż</osoba> --- <osoba>Hrabiowie</osoba> --- <osoba>Barony</osoba> --- <osoba>Książęta</osoba> --- księża --- szlachta.</didaskalia>


<naglowek_osoba>HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronę odprowadza <osoba>Męża</osoba></didaskalia>
        
                <akap>Jakże --- wszystko stracone? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie wszystko --- chyba że wam serca zabraknie przed czasem. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przed jakim czasem?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przed śmiercią. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BARON</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>odprowadza go w inszą stronę</didaskalia>
        
                <akap><begin id='b1221724413075' /><motyw id='m1221724413075'>Miłosierdzie</motyw>Hrabio, podobno widziałeś się z tym okropnym człowiekiem. --- Będzież on miał litości choć trochę nad nami, kiedy się dostaniem w ręce jego? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zaprawdę ci mówię, że o takiej litości żaden z ojców twoich nie słyszał --- zowie się szubienica. ---<end id='e1221724413075' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BARON</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Trza się bronić jak można. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co Książę mówi? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221724481613' /><motyw id='m1221724481613'>Odwaga, Przywódca, Tchórzostwo, Zdrada</motyw>KSIĄŻĘ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Parę słów na boku. ---</akap>
        
                <didaskalia>odchodzi z nim</didaskalia>
                
                <akap>To wszystko dobre jest dla gminu, ale między nami oczywistym jest, że się oprzeć nie zdołamy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż więc pozostaje? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KSIĄŻĘ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obrano cię wodzem, a zatem do ciebie należy rozpocząć układy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ciszej --- ciszej! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KSIĄŻĘ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dlaczego? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Boś, Mości Książę, już na śmierć zasłużył. ---</akap>
        
                <didaskalia>odwraca się do tłumu</didaskalia>
                
                <akap>Kto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym będzie. ---<end id='e1221724481613' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BARON, HRABIA, KSIĄŻĘ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>razem</didaskalia>
        
                <akap>Kto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym będzie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>WSZYSCY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Śmiercią --- śmiercią --- <slowo_obce>vivat</slowo_obce>!<end id='e1187951343306' /></akap>
        </kwestia>


<didaskalia>Wychodzą.</didaskalia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Krużganek na szczycie wieży. --- <osoba>Mąż</osoba>, --- <osoba>Jakub</osoba>.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187951408141' /><motyw id='m1187951408141'>Poeta</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie syn mój<pr><slowo_obce>syn mój</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,mój syn".</pr>?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>W wieży północnej usiadł na progu starego więzienia i śpiewa proroctwa<pr>Kleiner zwraca uwagę, że folklor i literatura znają ,,postaci niewidomych obdarzonych darem jasnowidzenia i proroctwa, jak np. świadomy przyszłości Tejrezjasz w podaniach Hellady".</pr>. ---<end id='e1187951408141' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187951575809' /><motyw id='m1187951575809'>Poezja, Przywódca, Władza</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Najmocniej osadź basztę Eleonory --- sam nie ruszaj się stamtąd i co kilka minut patrzaj lunetą na obóz buntowników. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221726751598' /><motyw id='m1221726751598'>Alkohol, Żołnierz</motyw>Warto by, tak mi Panie Boże dopomóż, dla zachęty rozdać naszym po szklance wódki. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jeśli potrzeba, każ otworzyć nawet piwnice naszych hrabiów i książąt. ---<end id='e1221726751598' /></akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia><osoba>Jakub</osoba> wychodzi. --- <osoba>Mąż</osoba> wchodzi kilkoma schodami wyżej, pod sam sztandar, na płaski taras. ---</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Całym wzrokiem oczu moich, całą nienawiścią serca obejmuję was, wrogi. --- Teraz już nie marnym głosem, nie<pr>Słowo <slowo_obce>nie</slowo_obce> dodał Czubek na podstawie rękopisu.</pr> mdłym natchnieniem będę walczył z wami, ale żelazem i ludźmi, którzy mnie się poddali. ---</akap>
                
                <akap>Jakże tu dobrze być panem, być władzcą<pr><slowo_obce>dobrze być panem, być władzcą</slowo_obce> --- Kleiner przypuszcza, że na wypowiedź tę mogła wpłynąć scena z dramatu Fryderyka Schillera <tytul_dziela>Sprzysiężenie Fieska</tytul_dziela>, w której Fiesko wygłasza monolog o rozkoszach władzy książęcej. Wiadomo, że Krasiński interesował się dramatem Schillera.</pr> --- choćby z łoża śmierci spoglądać na cudze wole, skupione naokoło siebie, i na was, przeciwników moich, zanurzonych w przepaści, krzyczących z jej głębi ku mnie, jak potępieni wołają ku niebu. ---</akap>
                
                <akap>Dni kilka jeszcze, a może mnie i tych wszystkich nędzarzy, co zapomnieli o wielkich ojcach swoich, nie będzie --- ale bądź co bądź --- dni kilka jeszcze pozostało --- użyję ich rozkoszy mej kwoli<pr><slowo_obce>kwoli</slowo_obce> --- dla; archaiczna forma pochodząca ze skrócenia wyrażenia ,,ku woli". W formie skróconej: gwoli, kwoli lub k'woli.</pr> --- panować będę --- walczyć będę --- żyć będę. --- To moja pieśń ostatnia! ---</akap>
                
                <akap><begin id='b1221727043207' /><motyw id='m1221727043207'>Omen, Przeczucie, Słońce</motyw>Nad skałami zachodzi słońce w długiej, czarnej trumnie z wyziewów. --- Krew promienista zewsząd leje się na dolinę. --- Znaki wieszcze zgonu mojego, pozdrawiam was szczerszym, otwartszym sercem, niż kiedykolwiek wprzódy witałem obietnice wesela, ułudy, miłości. ---<end id='e1221727043207' /></akap>
                
                <akap><begin id='b1221727117278' /><motyw id='m1221727117278'>Pycha</motyw>Bo nie podłą pracą, nie podstępem, nie przemysłem<pr><slowo_obce>przemysłem</slowo_obce> --- przemyślnością, podstępem.</pr> doszedłem końca życzeń moich --- ale nagle, znienacka, tak, jakom marzył zawżdy.</akap>
                
                <akap>I teraz tu stoję na pograniczach snu wiecznego wodzem tych wszystkich, co mi wczoraj jeszcze równymi byli. ---<end id='e1221727117278' /><end id='e1187951575809' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Komnata w zamku, oświecona pochodniami --- <osoba>Orcio</osoba> siedzi na łożu --- <osoba>Mąż</osoba> wchodzi i składa broń na stole.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Sto ludzi zostawić na szańcach --- reszta niech odpocznie po tak długiej bitwie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS ZA DRZWIAMI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak mi Panie Boże dopomóż! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187951827493' /><motyw id='m1187951827493'>Matka, Ojciec, Poeta, Syn, Szlachcic, Upadek, Władza, Zaświaty</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zapewne słyszałeś wystrzały, odgłosy naszej wycieczki --- ale bądź dobrej myśli, dziecię moje, nie przepadniemy jeszcze ni dzisiaj, ni jutro. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słyszałem, ale to nie tknęło mi serca --- huk przeleciał i nie ma go więcej --- co innego w dreszcz mnie wprawia, Ojcze.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Lękałeś się o mnie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie --- bo wiem, że twoja godzina nie nadeszła jeszcze.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Sami jesteśmy --- ciężar spadł mi z duszy na dzisiaj, --- bo tam w dolinie leżą ciała pobitych wrogów. --- Opowiedz mi wszystkie myśli twoje --- będę ich słuchał, jak dawniej w domu naszym. ---</akap>
        </kwestia>

<begin id='b1221727609236' /><motyw id='m1221727609236'>Duch, Grób, Kara, Sąd, Zamek</motyw>
<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Za mną, za mną, Ojcze --- tam straszny sąd co noc się powtarza. ---</akap>
        
                <didaskalia>idzie ku drzwiom skrytym w murze i otwiera je</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie idziesz? --- Kto ci pokazał to przejście? --- Tam lochy wiecznie ciemne, tam gniją dawnych ofiar kości. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie oko twoje, zwyczajne słońcu<pr><slowo_obce>oko (...) zwyczajne słońcu</slowo_obce> --- w wyd. III: ,,słońca", co jest prawdopodobnie pomyłką drukarską, poprawioną przez Czubka, którą to poprawkę wprowadził też Kleiner.</pr>, nie dowidzi --- tam duch mój stąpać umie. --- Ciemności, idźcie do ciemności! ---</akap>
        
                <didaskalia>zstępuje</didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Lochy podziemne<pr><slowo_obce>Lochy podziemne</slowo_obce> --- Kleiner zwraca uwagę, że taką scenerię ,,chętnie wprowadzała literaturą sensacyjna", przede wszystkim romanse grozy. Tu jednak chodzi nie tylko o wywołanie nastroju grozy. To podziemie, w którym odbywa się sąd duchów nad Henrykiem, to przecież lochy więzienne z salą tortur, nieodłączny rekwizyt feudalnego zamku--warowni.</pr><uwaga>Ten przypis źle się wyświetla. Pojawia się jako tekst ciągły didaskaliów, a nie jako odniesienie na dole strony</uwaga> --- kraty żelazne, kajdany, narzędzia do tortur, połamane, leżące na ziemi. --- <osoba>Mąż</osoba> z pochodnią u stóp głazu, na którym <osoba>Orcio</osoba> stoi.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zejdź, błagam cię, zejdź do mnie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czy nie słyszysz ich głosów, czy nie widzisz ich kształtów?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Milczenie grobów --- a światło pochodni na kilka stóp tylko rozświeca przed nami.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Coraz już bliżej --- coraz już widniej --- idą spod ciasnych sklepień jeden po drugim i tam zasiadają w głębi.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>W szaleństwie twoim potępienie moje --- szalejesz, dziecię --- i siły moje niszczysz, kiedy mi ich tyle potrzeba. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Widzę duchem blade ich postacie, poważne, kupiące się na sąd straszny. --- Oskarżony już nadchodzi i jako mgła płynie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221727658903' /><motyw id='m1221727658903'>Krzywda</motyw>CHÓR GŁOSÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Siłą nam daną --- za męki nasze, my, niegdyś przykuci, smagani, dręczeni, żelazem rwani, trucizną pojeni, przywaleni cegłami i żwirem, dręczmy i sądźmy, sądźmy i potępiajmy<pr><slowo_obce>sądźmy, sądźmy i potępiajmy</slowo_obce> --- powtórzenie słowa ,,sądźmy" wprowadzone przez Piniego i Czubka na podstawie rękopisu.</pr> --- a kary Szatan się podejmie. ---<end id='e1221727658903' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co widzisz? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Oskarżony --- oskarżony --- ot, załamał dłonie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kto on jest? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ojcze --- Ojcze!</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221727715508' /><motyw id='m1221727715508'>Dziedzictwo, Przekleństwo</motyw>GŁOS JEDEN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Na tobie się kończy ród przeklęty --- w tobie ostatnim<pr><slowo_obce>Na tobie się kończy ród przeklęty</slowo_obce> --- słowa Henryka z Części III: ,,ostatni dziedzic waszych myśli i dzielności, waszych cnót i błędów" uzyskują tu niejako sankcję pozaziemską, hr. Henryk uznany zostaje za upostaciowanie ginącej klasy --- arystokracji, jego upadek równa się zagładzie całej klasy.</pr> zebrał wszystkie siły swoje i wszystkie namiętności swe, i całą dumę swoją, by skonać. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR GŁOSÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221727780068' /><motyw id='m1221727780068'>Miłość, Samolubstwo, Serce</motyw>Za to, żeś nic nie kochał<pr><slowo_obce>Za to, żeś nic nie kochał</slowo_obce> --- słowa zwrócone do Henryka są sformułowaniem zarzutów pod adresem całej arystokracji. Kleiner przytacza słowa o arystokracji z listu Krasińskiego do Reeve'a: ,,Przeminiemy wszyscy jako pył, dla niczego nie uczuwszy podziwu, nic realnego nie ukochawszy, a znienawidziwszy wiele" (list z 6 I 1833, <tytul_dziela>Correspondance</tytul_dziela>, t. II, s. 28).</pr>, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś --- potępion na wieki. ---<end id='e1221727780068' /><end id='e1221727715508' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nic dojrzeć nie mogę, a słyszę spod ziemi, nad ziemią, po bokach westchnienia i żale, wyroki i groźby. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>On teraz podniósł głowę, jako ty, Ojcze, kiedy się gniewasz --- i odparł dumnym słowem, jako ty, Ojcze, kiedy pogardzasz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR GŁOSÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Daremno --- daremno --- ratunku nie ma dla niego ni na ziemi, ni w niebie.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS JEDEN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dni kilka jeszcze chwały ziemskiej, znikomej, której mnie i braci moich pozbawili naddziady twoje --- a potem zaginiesz ty i bracia twoi --- i pogrzeb wasz jest bez dzwonów żałoby --- bez łkania przyjaciół i krewnych --- jako nasz był kiedyś na tej samej skale boleści. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Znam ja was, podłe duchy, marne ogniki, latające wśród ogromów anielskich. ---</akap>
        
                <didaskalia>idzie kilka kroków naprzód</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ojcze, nie zapuszczaj się w głąb --- na Chrystusa imię święte zaklinam cię, Ojcze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>wraca</didaskalia>
        
                <akap>Powiedz, powiedz, kogo widzisz? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To postać<pr><slowo_obce>To postać</slowo_obce> --- Kleiner poprawił na: ,,Ta postać", uważając wersję rękopisu i wszystkich następnych wydań za omyłkę i wyjaśniając swoje stanowisko we <tytul_dziela>Wstępie</tytul_dziela> w uwagach o tekście (s. XLII). Argumenty jednak Kleinera w tym przypadku nie są zupełnie przekonywające.</pr> ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czyja?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>To drugi ty jesteś --- cały blady --- spętany teraz męczą ciebie --- słyszę jęki twoje<pr><slowo_obce>To drugi ty jesteś...</slowo_obce> --- Kleiner za Pinim wysuwa przypuszczenie, że ,,przy kształtowaniu tej sceny pewnej podniety użyczyła nowela Prospera Marimeego <tytul_dziela>Wizja Karola XI</tytul_dziela> (drukowana w r. 1829 w czasopiśmie ,,Revue de Paris", a w r. 1833 pomieszczona w tomie pt. <tytul_dziela>Mozaika</tytul_dziela>): król szwedzki Karol XI ma niesamowitą wizję przyszłego sądu nad jednym ze swych potomków i jego ścięcia". Stwierdza jednak Kleiner, że koncepcje obu tych sądów są bardzo odmienne.</pr> ---<end id='e1221727609236' /></akap>

                <didaskalia>pada na kolana</didaskalia>
                
                <akap>Przebacz mi, Ojcze --- Matka pośród nocy przyszła i kazała...</akap>
                
                <didaskalia>mdleje</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>chwyta go w objęcia</didaskalia>
        
                <akap>Tego nie dostawało<pe><slowo_obce>nie dostawało</slowo_obce> --- brakowało.</pe>. --- Ha! dziecię własne przywiodło mnie do progu piekła! --- Mario! --- nieubłagany duchu --- Boże! i Ty, druga Maryjo, do której modliłem się tyle! ---</akap>
                
                <akap>Tam poczyna się nieskończoność mąk i ciemności. --- Nazad! --- muszę jeszcze walczyć z ludźmi --- potem wieczna walka. ---</akap>
                
                <didaskalia>ucieka z synem</didaskalia>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>CHÓR GŁOSÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>w oddali</didaskalia>
        
                <akap>Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś --- potępion na wieki. ---<end id='e1187951827493' /></akap>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />
<begin id='b1187952140432' /><motyw id='m1187952140432'>Dziecko, Matka, Obywatel, Upadek, Władza, Żołnierz</motyw>

<didaskalia>Sala w zamku Świętej Trójcy. --- <osoba>Mąż</osoba>, kobiety, dzieci, kilku starców i hrabiów klęczących u stóp jego --- <osoba>Ojciec Chrzestny</osoba> stoi w środku sali --- tłum w głębi --- zbroje zawieszone, gotyckie filary, ozdoby, okna. ---</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie --- przez syna mego --- przez żonę nieboszczkę moją, nie --- jeszcze raz mówię --- nie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221728273581' /><motyw id='m1221728273581'>Głód</motyw>GŁOSY KOBIECE</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zlituj się --- głód pali wnętrzności nasze i dzieci naszych --- dniem i nocą strach nas pożera. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><naglowek_osoba><begin id='b1221727957027' /><motyw id='m1221727957027'>Obywatel, Tchórzostwo, Zdrada</motyw>GŁOSY MĘŻCZYZN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jeszcze pora --- słuchaj posła --- nie odsyłaj posła. ---</akap>
        </kwestia>


OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Całe życie moje obywatelskim było i nie zważam na twoje wyrzuty, Henryku. --- Jeślim się podjął urzędu poselskiego, który w tej chwili sprawuję, to że znam wiek mój i cenić umiem całą wartość jego. --- Pankracy jest reprezentantem obywatelem, że tak rzekę...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Precz z oczu moich, stary. ---</akap>
        
                <didaskalia>na stronie do <osoba>Jakuba</osoba></didaskalia>
                
                <akap>Przyprowadź tu oddział naszych. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia><osoba>Jakub</osoba> wychodzi --- kobiety powstają i płaczą. --- mężczyźni się oddalają o kilka kroków.</didaskalia>


<naglowek_osoba>BARON</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zgubiłeś nas, Hrabio. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wypowiadamy ci posłuszeństwo. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KSIĄŻĘ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Sami ułożymy z tym zacnym obywatelem warunki poddania zamku. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221728075358' /><motyw id='m1221728075358'>Historia, Władza</motyw>Wielki mąż, który mnie przysłał, obiecuje wam życie, bylebyście przyłączyli się do niego i uznali dążenie wieku. ---<end id='e1221728075358' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KILKA GŁOSÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Uznajemy --- uznajemy. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221728159520' /><motyw id='m1221728159520'>Honor, Szlachcic, Przywódca</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kiedyście mnie wezwali, przysiągłem zginąć na tych murach --- dotrzymam i wy wszyscy zginiecie wraz ze mną. ---</akap>
        
                <akap>Ha! chce się wam żyć jeszcze! ---</akap>
        
                <akap>Ha! zapytajcie ojców waszych, po co gnębili i panowali! ---</akap>
        
                <didaskalia>do <osoba>Hrabiego</osoba></didaskalia>
                
                <akap>A ty czemu uciskałeś poddanych? ---</akap>
                
                <didaskalia>do drugiego</didaskalia>
                
                <akap>A ty czemu przepędziłeś wiek młody na kartach i podróżach daleko od Ojczyzny? ---</akap>
                
                <didaskalia>do innego</didaskalia>
                
                <akap>Ty się podliłeś wyższym, gardziłeś niższymi. ---</akap>

                <didaskalia>do jednej z kobiet</didaskalia>
                
                <akap>Dlaczegóżeś dzieci nie wychowała sobie na obrońców --- na rycerzy? --- Teraz by ci się zdały na coś. --- Aleś kochała Żydów, adwokatów<pr><slowo_obce>A ty czemu uciskałeś poddanych?... etc.</slowo_obce> --- zarzuty, stawiane przez Pankracego w rozmowie z Henrykiem pod adresem arystokracji, hr. Henryk powtarza, uzupełniając je ,,przestępstwami" świeższej daty.</pr> --- proś ich o życie teraz. ---</akap>
                
                <didaskalia>staje i wyciąga ramiona</didaskalia>
                
                <akap>Czego się tak śpieszycie do hańby --- co was tak nęci, by upodlić wasze ostatnie chwile? --- Naprzód raczej ze mną, naprzód, Mości Panowie, tam gdzie kule i bagnety --- nie tam gdzie szubienica i kat milczący, z powrozem w dłoni na szyje wasze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KILKA GŁOSÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dobrze mówi --- na bagnety! ---<end id='e1221728159520' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>INNE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kawałka chleba już nie ma. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KOBIECE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Dzieci nasze, dzieci wasze! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>WIELE GŁOSÓW</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Poddać się trzeba --- układy --- układy! ---<end id='e1221728273581' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obiecuję wam całość, że tak rzekę, nietykalność osób i ciał waszych. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>przybliża się do <osoba>Ojca Chrzestnego</osoba> i chwyta go za piersi</didaskalia>
        
                <akap>Święta osobo posła, idź skryć siwą głowę pod namioty przechrztów i szewców, bym ją krwią twoją własną nie zmazał. ---</akap>
        </kwestia>
                
        <didaskalia>Wchodzi oddział zbrojnych<pr><slowo_obce>oddział zbrojnych</slowo_obce> --- w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,zbrojny".</pr><uwaga>Przypis ten źle się wyświetla. Pojawia się jako tekst ciągły didaskaliów, a nie jako odniesienie na dole strony.</uwaga> z <osoba>Jakubem</osoba>.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Na cel mi wziąć to czoło zorane zmarszczkami marnej nauki --- na cel tę czapkę wolności, drżącą od tchnienia słów moich na tej głowie bez mózgu. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia><osoba>Ojciec Chrzestny</osoba> się wymyka.<end id='e1221727957027' /></didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221729732266' /><motyw id='m1221729732266'>Przywódca, Żołnierz</motyw>WSZYSCY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>razem</didaskalia>
        
                <akap>Związać go --- wydać Pankracemu! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chwila jeszcze, Mości Panowie! --- Chodzi od jednego żołnierza do drugiego. Z tobą, zda mi się, wdzierałem się na góry za dzikim zwierzem --- pamiętasz, wyrwałem cię z przepaści. ---</akap>
        
                <didaskalia>do innych</didaskalia>
                
                <akap>Z wami rozbiłem się na skałach Dunaju --- Hieronimie, Krzysztofie, byliście ze mną na Czarnym Morzu. ---</akap>
                
                <didaskalia>do innych</didaskalia>
                
                <akap>Wam odbudowałem chaty zgorzałe. ---</akap>
                
                <didaskalia>do innych</didaskalia>
                
                <akap>Wyście uciekli do mnie od złego pana. --- A teraz mówcie --- pójdziecie za mną czy zostawicie mnie samego, ze śmiechem na ustach, żem wpośród tylu ludzi jednego człowieka nie znalazł<pr><slowo_obce>Wyście uciekli do mnie od złego pana...</slowo_obce> --- Kleiner objaśnia, że scena ta jest ,,wzorowana na śmierci Wallensteina Schillera: Wallenstein w podobny sposób stara się działać na uczucia żołnierzy, którzy chcą go opuścić". Powołuje się przy tym na studia S. Dobrzyckiego i K. Kobzdaja (Kazimierza Kolbuszewskiego).</pr>? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>WSZYSCY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niech żyje hr. Henryk --- niech żyje! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Rozdać im, co zostało wędliny i wódki --- a potem na mury! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>WSZYSCY ŻOŁNIERZE</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wódki --- mięsa --- a potem na mury! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Idź z nimi, a za godzinę bądź gotów do walki. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Tak mi Panie Boże dopomóż! ---<end id='e1221729732266' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221728492119' /><motyw id='m1221728492119'>Przekleństwo</motyw>GŁOSY KOBIECE</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Przeklinamy cię za niewiniątka nasze! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>INNE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Za ojców naszych. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>INNE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Za żony nasze. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A ja was za podłość waszą. ---<end id='e1221728492119' /></akap>
        
                <didaskalia>wychodzi<pr><slowo_obce>Wychodzi</slowo_obce> --- objaśnienie to dodał Czubek na podstawie rękopisu.</pr><uwaga> Przypis ten źle się wyświetla. Powinien być jako odniesienie na dole, a jest tekstem ciągłym didaskaliów!</uwaga></didaskalia><end id='e1187952140432' />
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />
<begin id='b1187952279330' /><motyw id='m1187952279330'>Walka, Żołnierz</motyw>

<didaskalia>Okopy Świętej Trójcy. --- Trupy naokoło --- działa potrzaskane --- broń leżąca na ziemi. --- Tu i ówdzie biegną żołnierze --- <osoba>Mąż</osoba> oparty o szaniec, <osoba>Jakub</osoba> przy nim.</didaskalia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221730092041' /><motyw id='m1221730092041'>Niebezpieczeństwo</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>szablę chowając do pochwy</didaskalia>
        
                <akap>Nie ma rozkoszy, jak grać w niebezpieczeństwo i wygrywać zawżdy, a kiedy nadejdzie przegrać --- to raz jeden tylko. ---<end id='e1221730092041' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221730125338' /><motyw id='m1221730125338'>Klęska, Los</motyw>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ostatnimi naszymi nabojami skropieni odstąpili, ale tam w dole się gromadzą i niedługo wrócą do szturmu --- darmo, nikt losu przeznaczonego nie uszedł, od kiedy świat światem. ---<end id='e1221730125338' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie ma już więcej kartaczy? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ani kul, ani lotek<pr><slowo_obce>lotka</slowo_obce>, <slowo_obce>lojtka</slowo_obce> (z niem.) --- gruby śrut lub mała kula.</pr>, ani śrutu --- wszystko się przebiera nareszcie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>A więc syna mi przyprowadź, bym go raz jeszcze uściskał. ---</akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia><osoba>Jakub</osoba> odchodzi.</didaskalia>
        
        <kwestia>
                <akap>Dym bitwy zamglił oczy moje --- zda mi się, jakby dolina wzdymała się i opadała nazad --- skały w sto kątów łamią się i krzyżują --- dziwnym szykiem także ciągną myśli moje. ---</akap>
                
                <didaskalia>siada na murze</didaskalia>
                
                <akap><begin id='b1221730232966' /><motyw id='m1221730232966'>Anioł, Bóg, Kondycja ludzka, Pycha, Nuda, Siła, Władza</motyw>Człowiekiem być nie warto --- Aniołem nie warto. --- Pierwszy z Archaniołów po kilku wiekach, tak jak my po kilku latach bytu, uczuł nudę w sercu swoim i zapragnął potężniejszych sił. --- Trza być Bogiem lub nicością. ---<end id='e1221730232966' /></akap>
        </kwestia>
                
        <didaskalia><osoba>Jakub</osoba> przychodzi z <osoba>Orciem</osoba>.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>Weź kilku naszych, obejdź sale zamkowe i pędź do murów wszystkich, co spotkasz. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bankierów i hrabiów, i książąt. ---</akap>
        
                <didaskalia>odchodzi</didaskalia><end id='e1187952279330' />
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187952341193' /><motyw id='m1187952341193'>Ojciec, Syn, Matka, Proroctwo, Władza, Zaświaty</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chodź, synu --- połóż tu rękę swoją na dłoni mojej --- czołem ust moich się dotknij --- czoło matki twojej niegdyś było takiej samej bieli i miękkości. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221730551570' /><motyw id='m1221730551570'>Śmierć</motyw>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słyszałem głos jej dzisiaj, nim zerwali się męże twoi do broni --- słowa jej płynęły tak lekko jak wonie, i mówiła: ,,Dziś wieczorem zasiądziesz przy mnie". ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czy wspomniała choćby imię moje? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Mówiła: ,,Dziś wieczorem czekam na syna mego". ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>na stronie</didaskalia>
        
                <akap>U końca drogi czyż opadnie mnie siła? --- Nie daj tego, Boże! --- Za jedną chwilę odwagi masz mnie więźniem twoim przez wieczność całą. ---</akap>
                
                <didaskalia>głośno</didaskalia>
                
                <akap>O synu, przebacz, żem ci dał życie --- rozstajemy się --- czy wiesz, na jak długo? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Weź mnie i nie puszczaj --- nie puszczaj --- ja cię pociągnę za sobą. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Różne drogi nasze --- ty zapomnisz o mnie wśród chórów anielskich, ty kropli rosy nie rzucisz mi z góry<pr><slowo_obce>ty kropli rosy nie rzucisz mi z góry</slowo_obce> --- Kleiner dopatruje się tu aluzji do przypowieści ewangelicznej o bogaczu, który po śmierci znajdując się w piekle prosi o kroplę rosy Łazarza spoczywającego na łonie Abrahama.</pr>. --- O Jerzy --- Jerzy! --- O synu mój! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>ORCIO</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co za krzyki! --- Drżę cały --- coraz groźniej --- coraz bliżej --- huk dział i strzelb się rozlega --- godzina ostatnia, przepowiedziana, ciągnie ku nam. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Śpieszaj, śpieszaj, Jakubie! ---</akap>
        </kwestia>

        
<didaskalia>Orszak hrabiów i książąt przechodzi przez dolny dziedziniec --- <osoba>Jakub</osoba> z żołnierzami idzie za nim.</didaskalia>


<naglowek_osoba>GLOS JEDEN</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Daliście odłamki broni i bić się każecie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>GŁOS DRUGI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Henryku, ulituj się! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>TRZECI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie gnaj nas słabych, zgłodniałych ku murom! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>INNE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Gdzie nas pędzą --- gdzie?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>do nich</didaskalia>
        
                <akap>Na śmierć. ---</akap>
                
                <didaskalia>do syna</didaskalia>
                
                <akap>Tym uściskiem chciałbym się z tobą połączyć na wieki --- ale trza mi w inszą stronę. ---</akap>
        </kwestia>


<didaskalia><osoba>Orcio</osoba> pada, trafiony kulą.</didaskalia>


<naglowek_osoba>GŁOS W GÓRZE</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Do mnie, do mnie duchu czysty --- do mnie, synu mój! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Hej! do mnie, ludzie moi! ---</akap>
        
                <didaskalia>dobywa szabli i przykłada do ust leżącego</didaskalia>
                
                <akap>Klinga szklanna<pr><slowo_obce>Klinga szklanna</slowo_obce> --- dowód braku oddechu, który nie zamglił, nie zaparował gładkiej powierzchni szabli.</pr> jak wprzódy --- oddech i życie uleciały razem. ---<end id='e1221730551570' />
                Hej! tu --- naprzód --- już się wdarli na długość szabli mojej --- nazad, w przepaść, syny wolności! --- <end id='e1187952341193' /></akap>
        </kwestia>
<begin id='b1187952514007' /><motyw id='m1187952514007'>Sługa</motyw>

<didaskalia>Zamieszanie i bitwa.</didaskalia>


<sekcja_asterysk />


<didaskalia>Insza strona okopów --- słychać odgłosy walki --- <osoba>Jakub</osoba> rozciągnięty na murze --- <osoba>Mąż</osoba> nadbiega, krwią oblany.</didaskalia>


<naglowek_osoba>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Cóż ci jest, mój wierny, mój stary? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>JAKUB</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Niech ci czart odpłaci w piekle upór twój i męki moje. --- Tak mi Panie Boże dopomóż! ---</akap>
        
                <didaskalia>umiera</didaskalia><end id='e1187952514007' />
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1187952664892' /><motyw id='m1187952664892'>Klęska, Bóg, Poezja, Samobójstwo, Walka</motyw>MĄŻ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>rzucając płaszcz</didaskalia>
        
                <akap>Niepotrzebnyś mi dłużej --- wyginęli moi, a tamci klęcząc wyciągają ramiona ku zwycięzcom i bełkocą o miłosierdzie! ---</akap>
                
                <didaskalia>spoziera naokoło</didaskalia>
                
                <akap>Nie nadchodzą jeszcze w tę stronę --- jeszcze czas --- odpocznijmy chwilę. --- Ha! już się wdarli na wieżę północną --- ludzie nowi się wdarli na wieżę północną --- i patrzą, czy gdzie nie odkryją hrabiego Henryka. --- Jestem tu --- jestem --- ale wy mnie sądzić nie będziecie. --- <begin id='b1221730676634' /><motyw id='m1221730676634'>Otchłań</motyw>Ja się już wybrałem w drogę --- ja stąpam ku sądowi Boga. ---</akap>
                
                <didaskalia>staje na odłamku baszty, wiszącym nad samą przepaścią</didaskalia>
                
                <akap>Widzę ją całą czarną, obszarami ciemności płynącą do mnie, wieczność moją bez brzegów, bez wysep, bez końca, a pośrodku jej Bóg, jak słońce, co się wiecznie pali --- wiecznie jaśnieje<pr>Henryk ginąc ma wizję. Boga jako blasku, jasności --- palącej i wiecznej, a więc podobnie groźnej jak wizja oślepiająca Pankracego.</pr> --- a nic nie oświeca. ---<end id='e1221730676634' /></akap>
                
                <didaskalia>krokiem dalej się posuwa</didaskalia>
                
                <akap>Biegną, zobaczyli mnie --- Jezus, Maryja! --- Poezjo, bądź mi przeklęta<pr><slowo_obce>Poezjo...</slowo_obce> --- przekleństwo rzucone na poezję w chwili klęski dowodzi, że marzenia o sławie, które go pchnęły do podjęcia walki, traktuje Henryk jako jeden z pomysłów poetyckich, uważa, że poezja doprowadziła go do upadku.</pr>, jako ja sam będę na wieki! --- Ramiona, idźcie i przerzynajcie te wały!</akap>
                
                <didaskalia>skacze w przepaść<end id='e1187952664892' /></didaskalia>
        </kwestia>


<sekcja_asterysk />

<begin id='b1187952989493' /><motyw id='m1187952989493'>Historia, Rewolucja, Szlachcic, Władza, Sąd</motyw>
<didaskalia>Dziedziniec zamkowy. --- <osoba>Pankracy</osoba> --- <osoba>Leonard</osoba> --- <osoba>Bianchetti</osoba> na czele tłumów --- przed nimi przechodzą <osoba>Hrabiowie</osoba>, <osoba>Książęta</osoba>, z żonami i dziećmi, w łańcuchach. ---<pr>Kleiner uważa, że scena ta jest ,,wzorowana na wyrokach trybunałów rewolucyjnych z czasów rewolucji francuskiej". Komentarz w wyd. Libery i Sawrymowicza do tej informacji dorzuca jeszcze następującą uwagę: ,,ale Pankracy występuje tu jako dyktator, nie jako sędzia rewolucyjny. W tym ujęciu Krasiński ukazuje swój pogląd, że rewolucja doprowadzi do nowej arystokracji i nowego ucisku. Wymowny dowód, że Krasiński nie pojmuje możności istnienia innego ustroju niż feudalny". Ostatni wniosek wydaje się zbyt pośpieszny i ogólny.</pr><uwaga>Źle wyświetla się ten przypis. Pojawia się jako tekst ciągły, nie jako odniesienie na dole strony.</uwaga></didaskalia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Twoje imię? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>HRABIA</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Krzysztof na Volsagunie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ostatni raz go wymówiłeś --- a twoje?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>KSIĄŻĘ</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Władysław, pan Czarnolasu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ostatni raz go wymówiłeś --- a twoje?</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BARON</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Aleksander z Godalberg. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wymazane spośród żyjących --- idź! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>BIANCHETTI</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>do <osoba>Leonarda</osoba></didaskalia>
        
                <akap>Dwa miesiące nas trzymali, a nędzny rząd armat i lada jakie parapety<pr><slowo_obce>parapety</slowo_obce> (z fr. <slowo_obce>parapet</slowo_obce>, wł. <slowo_obce>parapetto</slowo_obce> --- osłona piersi) --- występy w murach obronnych osłaniające walczących.</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czy dużo ich tam jeszcze? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1221730880626' /><motyw id='m1221730880626'>Krew</motyw>Oddaję ci wszystkich --- niech ich krew płynie dla przykładu świata ---<end id='e1221730880626' /> a kto z was mi powie, gdzie Henryk, temu daruję życie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>RÓŻNE GŁOSY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Zniknął przy samym końcu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221730976519' /><motyw id='m1221730976519'>Obywatel, Polityka, Przywódca, Zwycięstwo</motyw>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Staję teraz jako pośrednik między tobą a niewolnikami twoimi --- tymi przezacnego rodu obywatelami, którzy, wielki człowiecze, klucze zamku Św. Trójcy złożyli w ręce twoje.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Pośredników nie znam tam, gdzie zwyciężyłem siłą własną. --- Sam dopilnujesz ich śmierci. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>OJCIEC CHRZESTNY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Całe życie moje obywatelskim było, czego są dowody niemałe, a jeślim się połączył z wami, to nie na to, bym własnych braci szlachtę...</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Wziąść starego doktrynera<pr><slowo_obce>doktryner</slowo_obce> --- wyznawca jakiejś teorii, w jej stosowaniu nie liczący się z rzeczywistością, jednostronny i ciasny.</pr> --- precz; w jedną drogę z nimi! ---<end id='e1221730976519' /></akap>
        </kwestia>
        
        <didaskalia>Żołnierze otaczają <osoba>Ojca Chrzestnego</osoba> i niewolników.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap><begin id='b1187953096054' /><motyw id='m1187953096054'>Samobójstwo </motyw>Gdzie Henryk? --- czy kto z was nie widział go żywym lub umarłym? --- Wór pełny złota za Henryka --- choćby za trupa<pr><slowo_obce>trupa</slowo_obce> --- tak w wyd. III. W poprzednich i rękopisie, ,,trup".</pr> jego! ---</akap>
        </kwestia>
                
        <didaskalia>Oddział zbrojnych schodzi z murów.</didaskalia>
                
        <kwestia>
                <akap>A wy nie widzieliście Henryka? ---</akap>
        </kwestia>
        


<naglowek_osoba>NACZELNIK ODDZIAŁU</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Obywatelu wodzu, udałem się za rozkazem generała Bianchetti ku stronie zachodniej szańców, zaraz na początku wejścia naszego do fortecy, i na trzecim zakręcie bastionu ujrzałem człowieka rannego i stojącego bez broni przy ciele drugiego. --- Kazałem podwoić kroku, by schwytać --- ale nim zdążyliśmy, ów człowiek zeszedł trochę niżej, stanął na głazie chwiejącym się i patrzał chwilę obłąkanym wzrokiem --- potem wyciągnął ręce jak pływacz<pe><slowo_obce>pływacz</slowo_obce> --- pływak.</pe>, który ma dać nurka, i pchnął się z całej siły naprzód --- słyszeliśmy wszyscy odgłos ciała spadającego po urwiskach --- a oto szabla, znaleziona kilka kroków dalej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <didaskalia>biorąc szablę</didaskalia>
        
                <akap>Ślady krwi na rękojeści --- poniżej herb jego domu. ---</akap>
                
                <akap>To pałasz hrabiego Henryka --- on jeden spośród was dotrzymał słowa. --- Za to chwała jemu, giliotyna wam. ---</akap>
                
                <akap>Generale Bianchetti, zatrudnij się zburzeniem warowni i dopełnieniem wyroku. ---</akap>
                
                <akap>Leonardzie! ---</akap>
                
                <didaskalia>wstępuje na basztę z <osoba>Leonardem</osoba><end id='e1187953096054' /></didaskalia>
        </kwestia>

        
<naglowek_osoba><begin id='b1187953287839' /><motyw id='m1187953287839'>Wizja, Praca, Przywódca</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Po tylu nocach bezsennych powinien byś odpocząć, mistrzu --- znać strudzenie na rysach twoich. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nie czas mi jeszcze zasnąć, dziecię, bo dopiero połowa pracy dojdzie końca swojego z ich ostatnim westchnieniem. --- <begin id='b1221731381457' /><motyw id='m1221731381457'>Śmierć, Twórczość</motyw>Patrz na te obszary --- na te ogromy, które stoją w poprzek między mną a myślą moją --- trza zaludnić te puszcze --- przedrążyć te skały --- połączyć te jeziora --- wydzielić grunt każdemu, by we dwójnasób tyle życia się urodziło na tych równinach, ile śmierci teraz na nich leży. --- Inaczej dzieło zniszczenia odkupionym nie jest<pr>Wypowiedź Pankracego interpretowana jest przez wyd. Libery i Sawrymowicza jako ,,ocena wyników rewolucji, w której Krasiński podkreśla brak elementów twórczych i płynącą stąd bezradność zwycięzców w obliczu konieczności budowania nowego świata". Jednakże wypowiedź Pankracego nie upoważnia do takich wniosków. Plan odbudowy ,,dzieła zniszczenia" jest wprawdzie bardzo ogólnikowy, ale, jak słusznie zauważa Kleiner, ,,Pankracy idzie torem planów saintsimonistycznych eksploatowania ziemi".</pr>. ---<end id='e1187952989493' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221731428256' /><motyw id='m1221731428256'>Bóg, Krew, Wolność</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bóg Wolności sił nam podda. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co mówisz o Bogu --- ślisko tu od krwi ludzkiej. ---<end id='e1221731428256' /><end id='e1221731381457' /><end id='e1187953287839' /> <begin id='b1221731632596' /><motyw id='m1221731632596'>Chrystus, Los, Sprawiedliwość, Śmierć, Wizja, Zemsta</motyw>Czyjaż to krew? --- Za nami dziedzińce zamkowe --- sami jesteśmy, a zda mi się, jakoby tu był ktoś trzeci. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chyba to ciało przebite. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ciało jego powiernika --- ciało martwe --- ale tu duch czyjś panuje --- a ta czapka --- ten sam herb na niej --- dalej, patrz, kamień wystający nad przepaścią --- na tym miejscu serce jego pękło. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Bledniesz<pr><slowo_obce>Bledniesz</slowo_obce> --- w wyd. II, a także u Czubka i w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: ,,Bledniejesz".</pr>, mistrzu. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221731852502' /><motyw id='m1221731852502'>Oko, Światło, Wzrok</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czy widzisz tam wysoko --- wysoko? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221732056779' /><motyw id='m1221732056779'>Omen</motyw>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nad ostrym szczytem widzę chmurę pochyłą, na której dogasają promienie słońca. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Znak straszny pali się na niej. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Chyba cię myli wzrok<pr>Fakt, że wizja Chrystusa nie została dostrzeżona przez drugiego przedstawiciela rewolucji, że zatem nie został on tą wizją zniszczony, spowodowała takie próby interpretacji zakończenia, że nie jest ono bynajmniej jednoznaczne z końcem świata, z ostateczną zagładą ludzkości. E. Dembowski pisał np.: ,,A jeśli wódz ludu, Pankracy, kona spozierając na krzyż, to nie kona sprawa ludowa, tylko jej przewódca, który nie był jeszcze ideałem ewangelicznego umiłowania sprawy. Skonał więc, a w jego miejsce tchnący taką miłością, jakiej Chrystus nauczał, wstąpi cały lud w braterskości żyjący. To znaczenie wyrazów ostatnich Pankracego i <tytul_dziela>Nie--Boskiej komedii</tytul_dziela>: ,,Galilaee vicisti". W nich pojęcie zupełnej reformy społecznej, którą zwycięstwo żywiołów ludowych sprawi" (<tytul_dziela>Pisma</tytul_dziela>, t. III, s. 443).</pr>. ---<end id='e1221732056779' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba><begin id='b1221731923419' /><motyw id='m1221731923419'>Lud, Przywódca, Samotność</motyw>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Milion ludu słuchało mnie przed chwilą --- gdzie jest lud mój? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Słyszysz ich okrzyki --- wołają ciebie --- czekają na ciebie. ---<end id='e1221731923419' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Plotły kobiety i dzieci, że się tak zjawić ma, lecz dopiero w ostatni dzień<pr>Kobiety i dzieci (ten zwrot użyty przez Pankracego jako określenie istot o niesamodzielnym sposobie myślenia) powtarzały słowa <tytul_dziela>Ewangelii</tytul_dziela> o zjawieniu się Chrystusa, gdy ,,się wypełnią czasy narodów". ,,Tak zjawić się ma" --- owo ,,tak" odnosi się do charakteru zjawiska, które widzi Pankracy. W <tytul_dziela>Ewangelii</tytul_dziela> odpowiedni werset brzmi: ,,A wtedy ujrzą Syna Człowieczego przychodzącego w obłoku z mocą wielką i majestatem" (<tytul_dziela>Ewangelia św. Łukasza</tytul_dziela>, 21, 27). Dalsza jednak stylizacja zjawy Chrystusa idzie nie za przekazami <tytul_dziela>Ewangelii</tytul_dziela>, lecz apokaliptycznej wizji św. Jana. W wizjach tych elementy światła, białości, blasku odgrywają znaczną rolę. Np. ,,ujrzałem [...] w pośrodku siedmiu świeczników złotych kogoś podobnego Synowi Człowieczemu, obleczonego w długą do stóp szatę i przewiązanego na piersi pasem złotym. A głowa jego i włosy były lśniące jako wełna biała i jako śnieg, a oczy jego jako płomień ognia" (<tytul_dziela>Objawienie św. Jana</tytul_dziela>, I, 13--14).</pr>. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Kto? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Jak słup śnieżnej jasności, stoi ponad przepaściami --- oburącz wspart na krzyżu, jak na szabli mściciel. --- Ze splecionych piorunów korona cierniowa.</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Co się z tobą dzieje? co tobie jest? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Od błyskawicy tego wzroku chyba mrze, kto żyw. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Coraz to bardziej rumieniec zbiega ci z twarzy --- chodźmy stąd --- chodźmy --- czy słyszysz mnie? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Połóż mi dłonie na oczach --- zadław mi pięściami źrenice --- oddziel mnie od tego spojrzenia, co mnie rozkłada w proch. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Czy dobrze tak? ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Nędzne ręce twe --- jak u ducha bez kości i mięsa --- przejrzyste jak woda --- przejrzyste jak szkło --- przejrzyste jak powietrze. --- Widzę wciąż! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Oprzyj się na mnie. ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Daj mi choć odrobinę ciemności! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>O mistrzu mój! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Ciemności --- ciemności! ---<end id='e1221731852502' /></akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>LEONARD</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap>Hej! obywatele --- hej! bracia --- demokraty, na pomoc! --- Hej! ratunku --- pomocy --- ratunku! ---</akap>
        </kwestia>


<naglowek_osoba>PANKRACY</naglowek_osoba>
        <kwestia>
                <akap><slowo_obce>Galilaee, vicisti!</slowo_obce><pr><slowo_obce>Galilaee, vicisti!</slowo_obce> --- Galilejczyku, zwyciężyłeś. Słowa przypisywane cesarzowi Julianowi Apostacie (361--363 n. e.), który miał je wypowiedzieć w chwili śmierci, uznając zwycięstwo chrześcijaństwa; chciał je bowiem w czasie swego panowania stłumić i przywrócić pogaństwo zmodernizowane w duchu neoplatońskim. Zakończenie dramatu Krasińskiego wywołało wiele kontrowersyjnych komentarzy i interpretacji. Mickiewicz w kursie III swych  paryskich wykładów o literaturze słowiańskiej uznał finał Nie--Boskiej komedii za szczególnie wzniosły. Kilkanaście lat później inny wykładowca literatury, Leon Zienkowicz (Tegoż, <tytul_dziela>Wizerunki polityczne literatury polskiej</tytul_dziela>, Lipsk 1867, t.I, s.151), w tejże scenie dostrzegł na rozkaz poety dokonaną rękami boskimi zemstę na zwycięskich masach rewolucyjnych, tak nienawistnych autorowi jako arystokracie. Tym śladem podążyła S. Skwarczyńska, krytykując zakończenie ze stanowiska postępowego katolicyzmu za w najwyższym stopniu niewłaściwe "klasowe zaangażowanie Boga" (Tejże, <tytul_dziela>Leona Schillera trzy opracowania teatralne Nie--Boskiej komedii w dziejach jej inscenizacji w Polsce</tytul_dziela>, Warszawa 1959, s.26). Na gruncie tych kontrowersji powstał spór o to, czy zakończenie jest organiczną częścią dramatu, czy cząstką odrębną, dodaną do wcześniej ukształtowanej całości i nie przystającą do niej. Odczytanie koncepcji tragizmu, wpisanej w <tytul_dziela>Nie--Boską komedię</tytul_dziela> pozwala dostrzec organiczność wszystkich części utworu (por. przypis początkowy do Części IV). Do głosów interpretujących sens finału dramatu w latach czterdziestych XIX w. można dodać jeszcze komentarz cytowanego niem. krytyka, A. Junga. Pisał on: ,,Arystokratyzm [...] demokratyzm [...], krótko mówiąc: Mąż i Pankracy, szlachta i Napoleon padają tu jeden po drugim, aby z obu stron ustąpić miejsca owym liberalnym zasadom XIX wieku, które wprawdzie nie znalazły sobie jeszcze miejsca w świecie, swego organizmu światowego, ale które muszą je znaleźć wówczas, kiedy rozpoznają swój błąd w zapoznaniu religii. Albowiem tylko przez religię --- to jest właściwy cel świata i najgłębszy sens naszego utworu --- świat się odmłodzi, tak jak z niej wyszedł, i ona jest właśnie tą skałą, której zaprawdę nie poruszą bramy piekielne, i w niej jedynie zdrowa liberalna zasada znajduje porękę swego zwycięstwa. Ale do natury naszego utworu, do jego dantejskiego charakteru i narodowego sposobu wyrażania przynależy to, że to katolicyzm przynosi ludom wolność i nowy ustrój, czego autor taktownie niemal nie wypowiada, ale ku czemu wszystko zmierza, i co możemy określić jako element Lamenesowski [tj. w duchu pism Felicité Lamenais] w tym wspaniałym poemacie" (s. 30).</pr></akap>
        
                <didaskalia>stacza się w objęcia <osoba>Leonarda</osoba> i kona<end id='e1221731632596' /></didaskalia>
        </kwestia>


<extra><!--</tekst_glowny>--></extra>


</dramat_wierszowany_l>

</utwor>