1 <?xml version='1.0' encoding='utf-8'?>
3 <rdf:RDF xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#" xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/">
4 <rdf:Description rdf:about="http://wiki.wolnepodreczniki.pl/Lektury:Krasicki/Bajki/Bajki_i_przypowie%C5%9Bci/Cz%C4%99%C5%9B%C4%87_pierwsza">
5 <dc:creator xml:lang="pl">Krasicki, Ignacy</dc:creator>
6 <dc:title xml:lang="pl">Bajki i przypowieści (1)</dc:title>
7 <dc:relation.isPartOf xml:lang="pl">Bajki i przypowieści</dc:relation.isPartOf>
8 <dc:contributor.editor xml:lang="pl">Goliński, Zbigniew</dc:contributor.editor>
9 <dc:contributor.editor xml:lang="pl">Sekuła, Aleksandra</dc:contributor.editor>
10 <dc:contributor.technical_editor xml:lang="pl">Sutkowska, Olga</dc:contributor.technical_editor>
11 <dc:contributor.technical_editor xml:lang="pl">Gałecki, Dariusz</dc:contributor.technical_editor>
12 <dc:publisher xml:lang="pl">Fundacja Nowoczesna Polska</dc:publisher>
13 <dc:subject.period xml:lang="pl">Oświecenie</dc:subject.period>
14 <dc:subject.type xml:lang="pl">Epika</dc:subject.type>
15 <dc:subject.genre xml:lang="pl">Bajka</dc:subject.genre>
16 <dc:subject.genre xml:lang="pl">Przypowieść</dc:subject.genre>
17 <dc:description xml:lang="pl">Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Partnerem projektu jest Prokom Software SA. Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.</dc:description>
18 <dc:identifier.url xml:lang="pl">LINK DO STRONY W SERWISIE WOLNELEKTURY.PL</dc:identifier.url>
19 <dc:source.URL xml:lang="pl">http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=3044&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl</dc:source.URL>
20 <dc:source xml:lang="pl">Krasicki, Ignacy (1735-1801), Bajki, oprac. Zbigniew Goliński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków, 1975</dc:source>
21 <dc:rights xml:lang="pl">Domena publiczna - Ignacy Krasicki zm. 1801</dc:rights>
22 <dc:date.pd xml:lang="pl">1801</dc:date.pd>
23 <dc:format xml:lang="pl">xml</dc:format>
24 <dc:type xml:lang="pl">text</dc:type>
25 <dc:type xml:lang="en">text</dc:type>
26 <dc:date xml:lang="pl">2007-11-29</dc:date>
27 <dc:audience xml:lang="pl">SP2</dc:audience>
28 <dc:audience xml:lang="pl">G</dc:audience>
29 <dc:audience xml:lang="pl">L</dc:audience>
30 <dc:language xml:lang="pl">pol</dc:language>
35 <!--<elementy_poczatkowe>-->
37 <autor_utworu>Ignacy Krasicki</autor_utworu>
38 <nazwa_utworu>Bajki i przypowieści. Część pierwsza</nazwa_utworu>
40 <!--</elementy_poczatkowe>-->
45 <naglowek_rozdzial>1. Abuzei i Tair<pr>Jako wzór bajki została wskazana (Bernacki, s. 501) licząca 18 w. bajka M. Guillemarta <tytul_dziela>Abusey i Thair</tytul_dziela> z antologii Blin de Sainmore'a i Luneau de Boisjermaina (<tytul_dziela>Elite de Poesies fugitives</tytul_dziela>, Londres 1770, t. V, s. 137). Istnieją zależności niektórych bajek od zbiorku L. E. Billardona de Sauvigny (<tytul_dziela>Apologues orientaux</tytul_dziela>, Paris 1764), który Krasicki miał w bibliotece, i odnalazł tu również bajkę <tytul_dziela>Abuzei i Thair</tytul_dziela> (III 12) pisaną prozą, która według niego posłużyła Krasickiemu jako bezpośredni wzór, na co wskazują ściślejsze niż z opracowaniem M. Guillemarta relacje tekstowe (Mikulski, s. 192--194). W obu pierwowzorach imię Thair nosi ojciec, w bajce polskiej nadane synowi, natomiast w tekście Krasickiego tytułowe imię drugiego bohatera wcale nie zostało użyte. Pierwotnie bajka ta nosiła prawdopodobnie tytuł <tytul_dziela>Projekta</tytul_dziela>.</pr></naglowek_rozdzial>
46 <strofa><begin id="b1191394003499"/><motyw id="m1191394003499">Los, Ojciec, Przemijanie, Syn</motyw>,,Winszuj, ojcze --- rzekł Tair --- w dobrym jestem stanie./
47 Jutrom szwagier sułtana i na polowanie/
48 Z nim wyjeżdżam". Rzekł ojciec: ,,Wszystko to odmienne./
49 Łaska pańska, gust kobiet, pogody jesienne"<pr>Wszystko to odmienne./
50 Łaska pańska, gust kobiet, pogody jesienne. --- Dwuwiersz ten wszedł do repertuaru przysłów polskich.</pr>./
51 Jakoż zgadł, piękny projekt wcale się nie nadał:/
52 Sułtan siostrę odmówił, cały dzień deszcz padał.<end id="e1191394003499"/></strofa>
53 <naglowek_rozdzial>2. Potok i rzeka<pr>Zdaniem badaczy (Górski, s. 212--213; Kleiner,1956, s. 173) A. Houdar de la Motte, teoretyk i bajkopisarz francuski (1672--1731) pobudził Krasickiego do ukształtowania kilku bajek, m. in. przeciwstawienie dwóch źródeł (<tytul_dziela>Les deux Sources</tytul_dziela>, III 7) przetworzył poeta polski w bajce o potoku i rzece --- por. również drugą bajkę o tym samym tytule (BP III, 13). Krasicki posiadał w bibliotece dzieła zebrane de la Motte'a (<tytul_dziela>Oeuvres</tytul_dziela>, Paris 1754 t. 1--10). Podobne przeciwieństwo znał również Lafontaine (<tytul_dziela>Le Torrent et la Riviere</tytul_dziela>, VIII 23).</pr></naglowek_rozdzial>
54 <strofa><begin id="b1193650088373"/><motyw id="m1193650088373">Woda </motyw>Potok z wierzchołka góry lecący z hałasem,/
55 Śmiał się z rzeki; spokojnie płynęła tymczasem./
56 Nie stało wód u góry, gdy śniegi stopniały,/
57 Aż z owego potoka strumyk tylko mały./
58 Co gorsza: ten, co zaczął z hałasem i krzykiem,/
59 Wpadł w rzekę i na koniec przestał być strumykiem.<end id="e1193650088373"/></strofa>
60 <naglowek_rozdzial>3. Papuga i wiewiórka</naglowek_rozdzial>
61 <strofa><begin id="b1195561200753"/><motyw id="m1195561200753">Ptak</motyw>Młoda jedna papuga, piękna, okazała,/
62 Lepiej jeszcze od pani swojej szczebiotała./
63 Stąd plotki: bo co tylko zdrożnego postrzegła,/
64 Zaraz z nową powieścią<pr><slowo_obce>z powieścią</slowo_obce> --- tu: z informacją, doniesieniem.</pr> do jejmości biegła.<end id="e1195561200753"/>/
65 Była tam i wiewiórka wychowana z ptaszki<pr><slowo_obce>z ptaszki</slowo_obce> (dawna forma narzędnika l. mn.) --- z ptaszkami.</pr>,/
66 Ta tylko pilnowała skoków i igraszki./
67 Żyły w zgodzie, co rzadka, zwłaszcza przez czas długi,/
68 <begin id="b1191394648803"/><motyw id="m1191394648803">Obyczaje, Sługa</motyw>Pani ptaka kochała, a wiewiórkę sługi./
69 Widząc, że jej nie lubią, raz papuga rzekła:/
70 ,,Rada bym tej niechęci przyczyny dociekła"./
71 Rzecze na to wiewiórka: ,,Przyczyny nie badaj,/
72 Tak rób jak ja: baw panią, a niewiele gadaj".<end id="e1191394648803"/></strofa>
73 <naglowek_rozdzial>4. Lis młody i stary</naglowek_rozdzial>
74 <strofa><begin id="b1195561281569"/><motyw id="m1195561281569">Bezpieczeństwo, Młodość , Starość</motyw>Młody lis, nieświadomy myśliwych rzemiosła,/
75 Cieszył się, że szerść<pe><slowo_obce>szerść</slowo_obce> --- sierść.</pe> nowa na zimę odrosła./
76 Rzekł stary: ,,Bezpieczeństwo tych ozdób nie lubi;/
77 Nie masz się z czego cieszyć, ta nas piękność gubi".<end id="e1195561281569"/></strofa>
78 <naglowek_rozdzial>5. Kulawy i ślepy<pr>Motyw spółki kulawego i ślepego ma bardzo rozległą tradycję w bajkopisarstwie, zarówno wschodnią, jak i grecką, w kilku wszakże wariantach. Z opracowań późniejszych odnajdujemy ją m.in u Ch. F. Gellerta (<tytul_dziela>L'Aveugle et le Boiteux</tytul_dziela>; tytuł niemiecki <tytul_dziela>Der Blinde und der Lahme</tytul_dziela>), którego zbiorek miał Krasicki również w bibliotece (<tytul_dziela>Fables et contes</tytul_dziela>, Strasbourg 1750, s. 48--50). W Polsce przypowieść tę opracowali literacko: M. Rej w <tytul_dziela>Zwierzyńcu</tytul_dziela>, S. Klonowic w <tytul_dziela>Worku Judaszów</tytul_dziela>, W. Potocki w <tytul_dziela>Ogrodzie fraszek</tytul_dziela> (I 221) i in. Por. J. Krzyżanowski, <tytul_dziela>,,Niósł ślepy kulawego..."</tytul_dziela> [w:] <tytul_dziela>Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru</tytul_dziela>, Warszawa 1961, s. 266--276.</pr></naglowek_rozdzial>
79 <strofa><begin id="b1191394941677"/><motyw id="m1191394941677">Bezpieczeństwo, Przywódca, Władza</motyw>Niósł ślepy kulawego, dobrze im się działo;/
80 Ale że to ślepemu nieznośno się zdało,/
81 Iż musiał zawżdy słuchać, co kulawy prawi,/
82 Wziął kij w rękę: ,,Ten --- rzecze --- z szwanku nas wybawi"./
83 Idą; a wtem kulawy krzyknie: ,,Umknij w lewo!"/
84 Ślepy wprost i, choć z kijem, uderzył łbem w drzewo./
85 Idą dalej; kulawy przestrzega od wody;/
86 Ślepy w bród; sakwy<pe><slowo_obce>sakwy</slowo_obce> --- torby, bagaże.</pe> zmaczał, nie wyszli bez szkody./
87 Na koniec, przestrzeżony, gdy nie mijał dołu,/
88 I ślepy, i kulawy zginęli pospołu./
89 <wers_akap><begin id="b1194599624412"/><motyw id="m1194599624412">Głupota</motyw><begin id="b1195561377501"/><motyw id="m1195561377501">Bezpieczeństwo</motyw>I ten winien, co kijem bezpieczeństwo mierzył,</wers_akap>/
90 I ten, co bezpieczeństwa głupiemu powierzył.<end id="e1195561377501"/><end id="e1194599624412"/><end id="e1191394941677"/></strofa>
91 <naglowek_rozdzial>6. Orzeł i jastrząb</naglowek_rozdzial>
92 <strofa><begin id="b1191395129283"/><motyw id="m1191395129283">Pozycja społeczna, Przemoc, Ptak</motyw>Orzeł, nie chcąc się podłym polowaniem<pr><slowo_obce>podłym polowaniem</slowo_obce> --- tu: polowaniem na ptasi drobiazg niegodny orła.</pr> bawić,/
93 Postanowił jastrzębia na wróble wyprawić./
94 Przynosił jastrząb wróble, jadł je orzeł smacznie;/
95 Zaprawiony<pr><slowo_obce>Zaprawiony</slowo_obce> --- rozłakomiony.</pr> na koniec przysmaczkiem nieznacznie,/
96 Kiedy go coraz żywszy apetyt przenika ---/
97 Zjadł ptaszka na śniadanie, na obiad ptasznika<pr>Por. w. 6 w AF morał: Bywa bajka do ludzi, bywa i do stanu, / Mci panie Celniku, kłaniam się waspanu.</pr>.<end id="e1191395129283"/></strofa>
98 <naglowek_rozdzial>7. Ojciec łakomy<pr><slowo_obce>łakomy</slowo_obce> --- tu skąpiec, chciwiec.</pr>, syn rozrzutny</naglowek_rozdzial>
99 <strofa><begin id="b1191395189486"/><motyw id="m1191395189486">Ojciec, Skąpiec, Syn, Syn marnotrawny</motyw>Zawżdy się zbytek kończy doświadczeniem smutnym./
100 Płakał ojciec łakomy nad synem rozrzutnym./
101 Umarli oba z głodu, każdy z nich zasłużył:/
102 Syn, że nadto używał, ojciec, że nie użył.<end id="e1191395189486"/></strofa>
103 <naglowek_rozdzial>8. Szczur i kot<pr>Literackiego źródła bajki doszukiwano się (Górski, s. 202; Kleiner, 1956, s. 178.) w zbiorze księcia L. J. Manciniego de Nivernais (1716---1798; <tytul_dziela>Fables</tytul_dziela>, Berlin 1797, t. 1---2) wydanym wprawdzie dopiero u schyłku wieku, lecz którego bajki znane były dość powszechnie wcześniej, w bajce <tytul_dziela>Le Rat et le Idole</tytul_dziela> (I 3), w której szczur ukazany jest w dymie kadzideł (nb. Krasicki miał ten zbiór w bibliotece). Pierwowzór utworu widziano też (Mikulski, s. 198--201) w apologu L. E. Billardona de Sauvigny <tytul_dziela>L'Homme qui se meconnoit</tytul_dziela> (I 15).</pr></naglowek_rozdzial>
104 <strofa><begin id="b1191395378924"/><motyw id="m1191395378924">Bezpieczeństwo, Próżność</motyw>,,Mnie to kadzą" --- rzekł hardzie<pe><slowo_obce>hardzie</slowo_obce> --- hardo, dumnie.</pe> do swego rodzeństwa/
105 Siedząc szczur na ołtarzu podczas nabożeństwa./
106 <begin id="b1195561497200"/><motyw id="m1195561497200">Kot, Podstęp</motyw>Wtem, gdy się dymem kadzidł<pe><slowo_obce>kadzidł</slowo_obce> --- dziś popr.: kadzideł.</pe> zbytecznych<pr><slowo_obce>zbytecznych</slowo_obce> --- zbyt obfitych.</pr> zakrztusił ---/
107 Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił.<end id="e1195561497200"/><end id="e1191395378924"/></strofa>
108 <naglowek_rozdzial>9. Ocean i Tagus rzeka<pr>Źródła tej bajki dotychczas nie wskazano, niemniej jej tematyka wiążąca się z rzeką Tagus z Półwyspu Iberyjskiego (w tytule przy nazwie Tagus, która dla polskiego czytelnika była pustym brzmieniem, dodał Krasicki bliższe określenie ,,rzeka") wskazuje, iż autor sięgnął do gotowej fabuły. We francuskim przekładzie bajka otrzymała polskie realia: Wisłę i Bałtyk zamiast rzeki Tagus i Oceanu (Bernacki, s. 487).</pr></naglowek_rozdzial>
109 <strofa><begin id="b1191395504302"/><motyw id="m1191395504302">Praca organiczna</motyw><begin id="b1195561551714"/><motyw id="m1195561551714">Woda </motyw>Ocean, niezmiernością swoją zbyt zuchwały,/
110 Gardzić począł rzekami, które weń wpływały./
111 ,,Przestańcie --- mówił do nich --- dodawać mi wody".<end id="e1195561551714"/>/
112 Rzekł Tagus: ,,Daj nam pokój; dla twojej wygody,/
113 Dla twojej wspaniałości żyzną ziemię porzem<pr><slowo_obce>porzem</slowo_obce> --- przeorywamy, prujemy.</pr>:/
114 Gdybym ja nie był rzeką, nie byłbyś ty morzem".<end id="e1191395504302"/></strofa>
115 <naglowek_rozdzial>10. Źrebiec i koń stary<pr>Źródło bajki wskazano (Górski, s. 216; Kleiner, 1956, s. 175, 182) w apologu Ch. F. Gellerta <tytul_dziela>Le Poulain</tytul_dziela> (tytuł niem.: <tytul_dziela>Das Fullen</tytul_dziela>), który przedstawia źrebca za późno oceniającego wartość ozdoby niewolniczej. W posiadanym przez Krasickiego francuskim zbiorku bajek Ch. F. Gellerta w tłumaczeniu Boulangera de Rivery nie wszystkie bajki ze wskazanych również przez samego autora się znajdują. O niemieckim bajkopisarzu pisał poeta polski z uznaniem.</pr></naglowek_rozdzial>
116 <strofa><begin id="b1191396573571"/><motyw id="m1191396573571">Dorosłość, Młodość , Niewola, Obowiązek</motyw>Gdy starszych przybierano w pozłacane rzędy<pr><slowo_obce>pozłacane rzędy</slowo_obce> --- rząd ---sprzęt służący do dosiadania konia wierzchowego i kierowania nim, składający się z uzdy, siodła i czapraka.</pr>,/
117 Gniewał się młody źrebiec na takowe względy./
118 Przyszła kolej na niego; z początku był hardy,/
119 Aż kiedy w pysku poczuł munsztuk<pe><slowo_obce>munsztuk</slowo_obce> --- (z niem.) wędzidło.</pe> nader twardy,/
120 Gdy jeźdźca przyszło dźwigać, znosić rzemień tęgi,/
121 Gdy go ściskać poczęły dychtowne<pr><slowo_obce>dychtowne</slowo_obce> --- ściśle i mocno opinające.</pr> popręgi<pe><slowo_obce>popręgi</slowo_obce> --- pasy mocujące siodło.</pe>,/
122 <begin id="b1195561657314"/><motyw id="m1195561657314">Cierpienie</motyw>W płacz nieborak; a stary: ,,Na co ten płacz zda się?/
123 Chciałeś --- cierpże. Żal próżny, kiedy poniewczasie<end id="e1195561657314"/>"<pr><slowo_obce>Na co ten płacz zda się? Chciałeś --- cierpże...</slowo_obce> --- Morał bajki w tej postaci utrwalił się jako przysłowie.</pr>.<end id="e1191396573571"/></strofa>
124 <naglowek_rozdzial>11. Dwa żółwie<pr>Źródło widziano w bajce B. Imberta (1747---1790; <tytul_dziela>Fables nouvelles</tytul_dziela>, Paris 1773), który w bajce <tytul_dziela>Les deux Tortues</tytul_dziela> (II 17) opowiedział o wyścigu dwu żółwi, kończąc pouczeniem: ,,Lecz pierwej niż biegać nauczcie się chodzić" (Kleiner, 1956, s. 173).</pr></naglowek_rozdzial>
125 <strofa>Nie żałując sił własnych i ciężkiej fatygi,/
126 Dwa żółwie pod zakładem poszli na wyścigi./
127 Nim połowę do mety drogi ubieżeli<pe><slowo_obce>ubieżeli</slowo_obce> --- przeszli.</pe>,/
128 Spektatorowie<pe><slowo_obce>Spektatorowie</slowo_obce> --- widzowie.</pe> poszli, sędziowie zasnęli./
129 Więc rzekła im jaskółka: ,,Lepiej się pogodzić;/
130 Pierwej niżeli biegać, nauczcie się chodzić".</strofa>
131 <naglowek_rozdzial>12. Pszczoła i szerszeń<pr>Źródło rozmowy pszczoły i szerszenia widziano (Górski, s. 213---214; Kleiner, 1956, s. 173) w bajce F. Fenelona; może to być również adaptacja bajki B. Imberta <tytul_dziela>Les Fourmis et le Cloporte</tytul_dziela> (II 10).</pr></naglowek_rozdzial>
132 <strofa><begin id="b1191397109812"/><motyw id="m1191397109812">Bieda, Praca</motyw>,,Idź precz od nas, próżniaku, niegodzien żywienia!" ---/
133 Mówiła, żądłem grożąc, pszczoła do szerszenia./
134 ,,Prawdę mówisz --- rzekł szerszeń --- i mnie to obchodzi;/
135 Ale żeś pracowitsza, czyż się łajać godzi?/
136 Jestem w nędzy, lepiej się nade mną użalić,/
137 Niżeli żądłem straszyć i samej się chwalić".<end id="e1191397109812"/></strofa>
138 <naglowek_rozdzial>13. Baran dany na ofiarę<pr>Bajka korzysta zapewne z wzorca wschodniego, na co wskazuje jej temat: obyczaj składania zwierząt na ofiarę i związany z tym okazjonalny ceremoniał, m. in. złocenia rogów i zdobienia wieńcami. Pierwotnie, tj. w zapisie fromborskim (Bernacki, s. 464) bohaterem bajki był <tytul_dziela>Wół oddany na ofiarę</tytul_dziela>, co autor zmienił, być może ze względu na osobę króla, który miał w herbie wołu --- ,,ciołka", czego nadużywali wszyscy niemal antykrólewscy paszkwilanci do niewybrednych porównań. Na motyw tej zmiany zwrócił uwagę A. M. Kurpiel (<tytul_dziela>Nieznane bajki...</tytul_dziela>, s. 78).</pr></naglowek_rozdzial>
139 <strofa><begin id="b1191397511708"/><motyw id="m1191397511708">Próżność</motyw>Widząc, że wieńce kładą, że mu rogi złocą,/
140 Pysznił się tłusty baran, sam nie wiedział o co.<end id="e1191397511708"/>/
141 <begin id="b1191397540560"/><motyw id="m1191397540560">Los, Przemoc</motyw>Aż gdy postrzegł oprawcę, a ten powróz bierze,/
142 Aby go poniewolnie<pr><slowo_obce>poniewolnie</slowo_obce> --- wbrew woli, pod przymusem.</pr> ciągnął ku ofierze,/
143 Poznał swój błąd; rad nierad wypełnił los srogi./
144 Nie pomogły mu wieńce i złocone rogi.<end id="e1191397540560"/></strofa>
145 <naglowek_rozdzial>14. Doktor<pr>Motyw niekompetentnego lekarza występował bardzo często w twórczości literackiej, zwł. od czasów renesansu; u Krasickiego pojawiał się również wielokrotnie. W bajkach nadto: <tytul_dziela>Doktor i zdrowie</tytul_dziela> (BP IV, 5), <tytul_dziela>Chłop i cielę</tytul_dziela> (BN II, 13) oraz w wierszu <tytul_dziela>Do doktora</tytul_dziela>.</pr></naglowek_rozdzial>
146 <strofa><begin id="b1193652054618"/><motyw id="m1193652054618">Lekarz</motyw>Doktor widząc, iż mu się lekarstwo udało,/
147 Chciał go często powtarzać; cóż się z chorym stało?/
148 Za drugim, trzecim razem bardzo go osłabił,/
149 Za czwartym jeszcze bardziej, a za piątym zabił.<end id="e1193652054618"/></strofa>
150 <naglowek_rozdzial>15. Strzelec i pies</naglowek_rozdzial>
151 <strofa><begin id="b1191397632737"/><motyw id="m1191397632737">Sługa</motyw><begin id="b1195561780095"/><motyw id="m1195561780095">Pies</motyw>Uciekł wyżeł od strzelca, błąkał się dni kilka,/
152 Na koniec znalazł pana i przystał do wilka./
153 Gonił sarny, zające, do kaczek się skradał;/
154 Ale co tylko zdobył --- wszystko to pan zjadał./
155 ,,Zła to służba --- rzekł zatem --- gdzie korzyść nie czeka:/
156 Bił pan dawny, lecz karmił; wróćmy się do człeka".<end id="e1195561780095"/><end id="e1191397632737"/></strofa>
157 <naglowek_rozdzial>16. Bryła lodu i kryształ<pr>Bajka jest zwięzłym ujęciem obszernego apologu L. E. Billardona de Sauvigny <tytul_dziela>La Glace et le Soleil</tytul_dziela> (II 2) o charakterze powiastki w typowej scenerii wschodniej (Mikulski, s. 201---204).</pr></naglowek_rozdzial>
158 <strofa><begin id="b1193652181591"/><motyw id="m1193652181591">Kondycja ludzka, Przemijanie</motyw><begin id="b1195561852451"/><motyw id="m1195561852451">Zazdrość</motyw>Bryła lodu spłodzona z kałuży bagnistej/
159 Gniewała się na kryształ, że był przeźroczysty.<end id="e1195561852451"/>/
160 Modli się więc do słońca. Słońce zajaśniało,/
161 Szklni się bryła, ale jej coraz ubywało;/
162 <begin id="b1195561879654"/><motyw id="m1195561879654">Los</motyw>I tak, chcąc los polepszyć niewczesnym kłopotem<pr><slowo_obce>niewczesnym kłopotem</slowo_obce> --- niefortunnym zabiegiem.</pr>,/
163 Stajała, wsiąkła w bagno i stała się błotem.<end id="e1195561879654"/><end id="e1193652181591"/></strofa>
164 <naglowek_rozdzial>17. Stary pies i stary sługa<pr>Motyw starego psa znany jest już w humanistycznych zbiorach bajek J. L. Camerariusa (1500---1574) i P. Neveleta (zm. 1610), chociaż tam pies nie był łączony ze starym sługą (Górski, s. 268---269; Kleiner, 1956, s. 176).</pr></naglowek_rozdzial>
165 <strofa><begin id="b1191397860312"/><motyw id="m1191397860312">Pies, Sługa, Starość </motyw>Póki gonił zające, póki kaczki znosił,/
166 Kasztan<pr><slowo_obce>Kasztan</slowo_obce> --- nazwa psa wzięta od kasztanowatej maści (dawana zazwyczaj koniom).</pr>, co chciał, u pana swojego wyprosił./
167 Zstarzał<pe><slowo_obce>Zstarzał</slowo_obce> --- dziś popr.: zestarzał.</pe> się; aż z owego pańskiego pieścidła/
168 Psisko stare, niezdatne, oddano do bydła./
169 Widząc, że pies, nieborak, oblizuje kości,/
170 Żywił go stary szafarz<pr><slowo_obce>szafarz</slowo_obce> --- oficjalista dworski nadzorujący gospodarstwo domowe.</pr>, niegdyś podstarości.<pr><slowo_obce>podstarości</slowo_obce> --- zwany również karbowym, był w majątkach ziemskich pomocnikiem ekonoma i do obowiązków jego należało bezpośrednie doglądanie prac, zwłaszcza w polu.</pr>.<end id="e1191397860312"/></strofa>
171 <naglowek_rozdzial>18. Syn i ojciec</naglowek_rozdzial>
172 <strofa><begin id="b1191397927226"/><motyw id="m1191397927226">Młodość , Ojciec, Starość , Syn</motyw>Każdy wiek ma goryczy, ma swoje przywary:/
173 Syn się męczył nad książką, stękał ojciec stary./
174 Ten nie miał odpoczynku, a tamten swobody:/
175 Płakał ojciec, że stary; płakał syn, że młody.<end id="e1191397927226"/></strofa>
176 <naglowek_rozdzial>19. Osieł i baran</naglowek_rozdzial>
177 <strofa><begin id="b1191398004328"/><motyw id="m1191398004328">Los</motyw>Klął osieł los okrutny, że marznął na mrozie./
178 Rzekł mu baran trzymany tamże na powrozie:/
179 ,,Nie bluźń bogów, w żądaniach płochy i niebaczny!/
180 Widzisz przy mnie rzeźnika? Dziękuj, żeś niesmaczny".<end id="e1191398004328"/></strofa>
181 <naglowek_rozdzial>20. Mysz i kot<pr>Edukowana mysz, która chce zawrzeć z kotem przymierze, występuje także w zbiorze bajek J. L. Camerariusa: <tytul_dziela>Mures et felis</tytul_dziela> (Górski, s. 253; Kleiner, 1956, s. 176).</pr></naglowek_rozdzial>
182 <strofa><begin id="b1191398117738"/><motyw id="m1191398117738">Mądrość, Próżność</motyw>Mysz, dlatego że niegdyś całą książkę zjadła,/
183 Rozumiała, iż wszystkie rozumy posiadła./
184 Rzekła więc towarzyszkom: ,,Nędzę waszą skrócę:/
185 <begin id="b1193652479978"/><motyw id="m1193652479978">Kot</motyw>Spuśćcie się tylko na mnie, ja kota nawrócę!"<end id="e1191398117738"/>/
186 Posłano więc po kota; kot, zawżdy gotowy,/
187 Nie uchybił minuty, stanął do rozmowy./
188 <begin id="b1191398161837"/><motyw id="m1191398161837">Przemoc</motyw>Zaczęła mysz egzortę<pr><slowo_obce>egzorta</slowo_obce> --- krótkie kazanie okolicznościowe.</pr>; kot jej pilnie słuchał,/
189 <begin id="b1195561944668"/><motyw id="m1195561944668">Podstęp</motyw>Wzdychał, płakał... Ta widząc, iż się udobruchał,/
190 Jeszcze bardziej wpadała w kaznodziejski zapał,/
191 Wysunęła się z dziury --- a wtem ją kot złapał.<end id="e1195561944668"/><end id="e1193652479978"/><end id="e1191398161837"/></strofa>
192 <naglowek_rozdzial>21. Ptaszki w klatce<pr>Motyw ptaka w rozterce, postawionego przed wyborem między opieką i wygodami, jakie daje klatka, a powabami wolności powtarza się w bajkopisarstwie często (Górski, s. 217---218). Wiersz Krasickiego odczytywany bywał dość powszechnie w XIX w. jako otwarta aluzja do porozbiorowego losu Polaków. G. Puzynina np. w 1825 r. przekraczając granicę imperium i Królestwa Polskiego między Brześciem i Terespolem pisała: ,,Most na Bugu po połowie był malowany w czarne i pąsowe pasy od Rosji i w białe z karmazynem od strony Królestwa. A gdy my, już nawykłe, jak ,,czyżyk młody", do czarnych szczebelek klatki, obojętnie prawie witaliśmy jaśniejsze barwy, matka moja, która urodziła się wolną, płakała z rozrzewnieniem na widok barw znanych w jej młodości" (<tytul_dziela>W Wilnie i w dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815---1843</tytul_dziela>, Wilno 1928, s. 79).</pr></naglowek_rozdzial>
193 <strofa><begin id="b1191398303020"/><motyw id="m1191398303020">Bezpieczeństwo, Młodość , Niewola, Starość , Szczęście, Wolność</motyw><begin id="b1195562008302"/><motyw id="m1195562008302">Ptak</motyw>,,Czegóż płaczesz? --- staremu mówił czyżyk młody ---/
194 Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody"./
195 ,,Tyś w niej zrodzon --- rzekł stary --- przeto ci wybaczę;/
196 Jam był wolny, dziś w klatce --- i dlatego płaczę".<end id="e1195562008302"/><end id="e1191398303020"/></strofa>
197 <naglowek_rozdzial>22. Osieł i wół<pr>Istnieje przypuszczenie (Kleiner, 1956, s. 173), że myśl, by wół pouczał osła przejął Krasicki z bajki A. Houdara de la Motte'a <tytul_dziela>L' Asne</tytul_dziela> (I 7).</pr></naglowek_rozdzial>
198 <strofa>Osieł podczas upału szukając ochłody/
199 Postrzegł, iż pasterz bydło prowadził do wody./
200 Zbudował się z takowej dobroci człowieka,/
201 A gdy przyczyn postępku tego nie docieka,/
202 Rzekł mu wół: ,,Cudzy przykład niechaj cię nauczy:/
203 Siebie on, nie nas kocha --- żeby zarżnął, tuczy".</strofa>
204 <naglowek_rozdzial>23. Dąb i dynia<pr>Motyw dębu przeciwstawionego dyni znajduje się w bajkach zbiorów L. B. Abstemiusa (XV w.) i P. Neveleta (Górski, s. 219; Kleiner, 1956, s. 176).</pr></naglowek_rozdzial>
205 <strofa><begin id="b1193653782232"/><motyw id="m1193653782232">Czas , Obraz świata, Przemijanie</motyw>Kiedy czas przyzwoity<pr><slowo_obce>przyzwoity</slowo_obce> --- tu: stosowny, właściwy.</pr> do dojźrzenia<pe><slowo_obce>dojźrzenia</slowo_obce> --- dojrzenia.</pe> nastał,/
206 <begin id="b1195562092631"/><motyw id="m1195562092631">Drzewo</motyw>Pytała dynia dęba<pe><slowo_obce>dęba</slowo_obce> --- dziś popr. dębu</pe>, jak też długo wzrastał?/
207 ,,Sto lat".<end id="e1195562092631"/> ,,Jam w sto dni zeszła taką, jak mnie widzisz" ---/
208 Rzekła dynia. Dąb na to: ,,Próżno ze mnie szydzisz;/
209 <begin id="b1195562112577"/><motyw id="m1195562112577">Pozory</motyw>Pięknaś, prawda, na pozór, na pozór też słyniesz:/
210 Jakeś prędko urosła, tak też prędko zginiesz<end id="e1195562112577"/>".<end id="e1193653782232"/></strofa>
211 <naglowek_rozdzial>24.Derwisz i uczeń<pr>Pierwowzór prozą został rozpoznany (Mikulski, s. 196--197) w bajce <tytul_dziela>Le Disciple qui veut surpasser son maitre</tytul_dziela> L. E. Billardona de Sauvigny (I 7).</pr></naglowek_rozdzial>
212 <strofa><begin id="b1191398873485"/><motyw id="m1191398873485">Mądrość, Nauczyciel, Uczeń, Woda</motyw>Pewien derwisz<pr><slowo_obce>derwisz</slowo_obce> --- mnich mahometański.</pr> uczony rano i w południe/
213 Co dzień pił świętą wodę z Mahometa studnie<pr><slowo_obce>Mahometa studnia</slowo_obce> --- źródło Zeusen w Mekce, mające, według wierzeń mahometan, cudowne właściwości.</pr>./
214 Postrzegł to uczeń, a chcąc większym być doktorem,/
215 Czerpał z tej studni rano, w południe, wieczorem./
216 <begin id="b1195562179012"/><motyw id="m1195562179012">Mędrzec</motyw>Cóż się stało? Gdy mniemał, że już mędrcem został ---/
217 I nic się nie nauczył, i puchliny dostał.<end id="e1195562179012"/><end id="e1191398873485"/></strofa>
218 <naglowek_rozdzial>25. Podróżny i kaleka<pr>Przypuszczano, że bezpośrednim źródłem bajki była jakaś antologia francuska, za praźródło zaś uznano <tytul_dziela>Szirazu Gulistan to jest Ogród różany</tytul_dziela> Saadiego (Kleiner, 1955, s. 510), przełożony (ok. 1610---1625) po raz pierwszy w Europie (?) przez Samuela Otwinowskiego (po 1575---po 1650) poemat perski z XIII w., w którym znajduje się m. in. taka opowieść: ,,Nigdym się na skarżył [...] z wyjątkiem jednego razu, gdym zmuszony był chodzić boso. Wszedłem do meczetu z sercem pełnym smutku. Tam ujrzałem człowieka, który nie miał nóg. Dzięki złożyłem Bogu za jego dobroć dla mnie i cierpliwie znosiłem brak butów". Tytuł: <tytul_dziela>Podróżny i kaleka</tytul_dziela> / <tytul_dziela>Kontent z siebie</tytul_dziela> ZPP.</pr></naglowek_rozdzial>
219 <strofa><begin id="b1191398995570"/><motyw id="m1191398995570">Bieda, Choroba, Cierpienie, Kondycja ludzka</motyw>Nie skarżyłem na ludzi, nie skarżył na losy,/
220 Choć musiałem iść w drogę ubogi i bosy./
221 Wtem, gdy razu jednego do kościoła wchodzę,/
222 <begin id="b1195562213395"/><motyw id="m1195562213395">Żebrak</motyw>Postrzegłem: leży żebrak bez nogi na drodze./
223 Nauczył mnie tym bardziej milczeć ów ubogi:<end id="e1195562213395"/>/
224 Lepiej mnie bez obuwia niż jemu bez nogi.<end id="e1191398995570"/></strofa>
225 <naglowek_rozdzial>26. Lew i zwierzęta<pr>Bajkę tę wiązano (Kleiner, 1956, s. 180) z motywem apologu o tzw. lwim dziale --- por. <tytul_dziela>Lew, koza, owca i krowa</tytul_dziela> (BN P 1 i obj.), co nie znajduje odpowiedników tekstowych.</pr></naglowek_rozdzial>
226 <strofa><begin id="b1191399110174"/><motyw id="m1191399110174">Przemoc, Przywódca, Władza</motyw>Lew, ażeby dał dowód, jak wielce łaskawy,/
227 Przypuszczał konfidentów do swojej zabawy./
228 Polowali z nim razem, a na znak miłości/
229 On jadł mięso, kompanom ustępował kości./
230 Gdy się więc dobroć taka rozgłosiła wszędy,/
231 Chcąc im jawnie pokazać większe jeszcze względy,/
232 Ażeby się na jego łasce nie zawiedli,/
233 Pozwolił, by jednego spośród siebie zjedli./
234 Po pierwszym poszedł drugi i trzeci, i czwarty./
235 Widząc, że się podpaśli, lew, choć nie obżarty<pr><slowo_obce>nie obżarty</slowo_obce> --- nie żarłoczny; tu: w funkcji ironicznej wobec wstępnej deklaracji lwa. Por. podobne użycie tego wyrażenia w postaci niezaprzeczonej w bajce <tytul_dziela>Lew i osieł</tytul_dziela> (BN IV 13): ,,lwu obżartemu" --- tj. żarłocznemu.</pr>,/
236 <begin id="b1193653096249"/><motyw id="m1193653096249">Kara</motyw>Żeby ująć drapieży, a sobie zakału<pr><slowo_obce>żeby ująć (...) sobie zakału</slowo_obce> --- żeby zapobiec złej sławie.</pr>,/
237 Dla kary, dla przykładu, zjadł wszystkich pomału.<end id="e1193653096249"/><end id="e1191399110174"/></strofa>
238 <naglowek_rozdzial>27. Rybka mała i szczupak<pr>Rybka zazdrości tu szczupakowi tak, jak w bajce A. Houdara de la Motte'a jaszczurka jeleniowi (<tytul_dziela>Les deux Lezards</tytul_dziela>, I 12), a gdy psy rozszarpują jelenia, poznaje swój błąd mówiąc: ,,Niech żyje życie w cieniu. Nam małym nie grożą wielkie niebezpieczeństwa" (Kleiner, 1956, s. 173).</pr></naglowek_rozdzial>
239 <strofa><begin id="b1191399386714"/><motyw id="m1191399386714">Zazdrość</motyw>Widząc w wodzie robaka rybka jedna mała,/
240 Że go połknąć nie mogła, wielce żałowała./
241 Nadszedł szczupak, robak się przed nim nie osiedział,/
242 Połknął go, a z nim haczyk, o którym nie wiedział./
243 Gdy rybak na brzeg ciągnął korzyść<pr><slowo_obce>korzyść</slowo_obce> --- tu: zdobycz.</pr> okazałą,/
244 Rzekła rybka: ,,Dobrze to czasem być i małą".<end id="e1191399386714"/></strofa>
246 <!--</tekst_glowny>-->
fnp / wolnelektury.git / blob