Fixed showing 'sets' link for authenticated users.

[wolnelektury.git] / books / Bajki_nowe_Czesc_czwarta.xml

<?xml version='1.0' encoding='utf-8'?>
<utwor>
  <rdf:RDF xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#" xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/">
    <rdf:Description rdf:about="http://wiki.wolnepodreczniki.pl/Lektury:Krasicki/Bajki/Bajki_nowe/Cz%C4%99%C5%9B%C4%87_czwarta">
      <dc:creator xml:lang="pl">Krasicki, Ignacy</dc:creator>
      <dc:title xml:lang="pl">Bajki nowe (4)</dc:title>
      <dc:relation.isPartOf xml:lang="pl">Bajki nowe</dc:relation.isPartOf>
      <dc:contributor.editor xml:lang="pl">Goliński, Zbigniew</dc:contributor.editor>
      <dc:contributor.editor xml:lang="pl">Sekuła, Aleksandra</dc:contributor.editor>
      <dc:contributor.technical_editor xml:lang="pl">Sutkowska, Olga</dc:contributor.technical_editor>
      <dc:contributor.technical_editor xml:lang="pl">Gałecki, Dariusz</dc:contributor.technical_editor>
      <dc:publisher xml:lang="pl">Fundacja Nowoczesna Polska</dc:publisher>
      <dc:subject.period xml:lang="pl">Oświecenie</dc:subject.period>
      <dc:subject.type xml:lang="pl">Epika</dc:subject.type>
      <dc:subject.genre xml:lang="pl">Bajka</dc:subject.genre>
      <dc:subject.genre xml:lang="pl">Przypowieść</dc:subject.genre>
      <dc:description xml:lang="pl">Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Partnerem projektu jest Prokom Software SA. Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.</dc:description>
      <dc:identifier.url xml:lang="pl">LINK DO STRONY W SERWISIE WOLNELEKTURY.PL</dc:identifier.url>
      <dc:source.URL xml:lang="pl">http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=3044&amp;from=&amp;from=generalsearch&amp;dirids=1&amp;lang=pl</dc:source.URL>
      <dc:source xml:lang="pl">Krasicki, Ignacy (1735-1801), Bajki, oprac. Zbigniew Goliński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków, 1975</dc:source>
      <dc:rights xml:lang="pl">Domena publiczna - Ignacy Krasicki zm. 1801</dc:rights>
      <dc:date.pd xml:lang="pl">1801</dc:date.pd>
      <dc:format xml:lang="pl">xml</dc:format>
      <dc:type xml:lang="pl">text</dc:type>
      <dc:type xml:lang="en">text</dc:type>
      <dc:date xml:lang="pl">2007-11-29</dc:date>
      <dc:audience xml:lang="pl">SP2</dc:audience>
      <dc:audience xml:lang="pl">G</dc:audience>
      <dc:audience xml:lang="pl">L</dc:audience>
      <dc:language xml:lang="pl">pol</dc:language>
    </rdf:Description>
  </rdf:RDF>
  <liryka_l>
    <extra>
      <!--<elementy_poczatkowe>-->
    </extra>
    <autor_utworu>Ignacy Krasicki</autor_utworu>
    <naglowek_rozdzial>Bajki nowe. Część czwarta</naglowek_rozdzial>
    <extra>
      <!--</elementy_poczatkowe>-->
    </extra>
    <extra>
      <!--<tekst_glowny>-->
    </extra>
    <naglowek_rozdzial>1. Kruk i Lis</naglowek_rozdzial>
    <nota>
      <akap>z Ezopa<pr>Bajka Ezopa---Fedrusa <tytul_dziela>Vulpes et corvus</tytul_dziela> (I, 13) jedna z najpopularniejszych w literaturze polskiej, znajduje się również w zbiorze Lafontaine'a: <tytul_dziela>Le Corbeau et le Ranard</tytul_dziela> (I, 2).</pr></akap>
    </nota>
    <strofa><begin id="b1194609887719"/><motyw id="m1194609887719">Pochlebstwo, Podstęp, Próżność</motyw>Bywa często zwiedzionym,/
Kto lubi być chwalonym./
Kruk miał w pysku ser ogromny;/
Lis, niby skromny,/
Przyszedł do niego i rzekł: ,,Miły bracie,/
Nie mogę się nacieszyć, kiedy patrzę na cię!/
Cóż to za oczy!/
Ich blask aż mroczy!/
Czyż można dostać/
Takową postać?/
A pióra jakie!/
Szklniące, jednakie./
A jeśli nie jestem w głędzie,/
Pewnie i głos śliczny będzie."/
Więc kruk w kantaty<pr><slowo_obce>w kantaty</slowo_obce> --- zaczął śpiewać; od <slowo_obce>kantata</slowo_obce> (z wł.) --- utwór muzyczno-wokalny o charakterze uroczystym, tu w znaczeniu żartobliwym.</pr>; skoro pysk rozdziawił,/
Ser wypadł, lis go porwał i kruka zostawił.<end id="e1194609887719"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>2. Dudek</naglowek_rozdzial>
    <nota>
      <akap>z Fedra<pr>Bohaterem bajki w oryginale Ezopa---Fedrusa <tytul_dziela>Gracculus supperbus et pavo</tytul_dziela> (I 3),podobnie jak a Lafontaine'a (<tytul_dziela>Le Gaei paré des plumes du Paon</tytul_dziela>, IV 9) jest sójka, co respektował również przekład J. E. Minasowicza z Fedrusa: <tytul_dziela>Sójka pyszna i paw</tytul_dziela> (13).</pr></akap>
    </nota>
    <strofa><begin id="b1194610603364"/><motyw id="m1194610603364">Klęska, Maska, Pozory, Pozycja społeczna</motyw>Źle ten czyni, kto cudzą rzecz sobie przyswoił./
W pióra się pawie dudek ustroił/
I w tej postawie/
Wszedł między pawie./
Poznały zdrajcy świeże rozboje:/
Postradał cudze i stracił swoje./
Z tej więc pobudki/
Wrócił, gdzie dudki,/
A te w śmiech z niego:/
,,Chciałeś cudzego,/
Dobrze ci tak i nikt cię żałować nie może ---/
Kiedyś stworzeń na dudka, bądź dudkiem, niebożę!"<end id="e1194610603364"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>3. Słońce i żaby</naglowek_rozdzial>
    <nota>
      <akap>z tegoż<pr>W zbiorze Fedrusa bajka ma tytuł <tytul_dziela>Ranae ad solem</tytul_dziela> (I 6), tłumaczona była również przez Lafontaine'a (<tytul_dziela>Le Soleil et les Grenouilles</tytul_dziela>, VI 12).</pr>;</akap>
    </nota>
    <strofa><begin id="b1194610794051"/><motyw id="m1194610794051">Rodzina, Ślub, Złodziej</motyw>Sąsiad Ezopa, złodziej, się żenił,/
Ezop do bajki; tak rzecz wymienił:/
Słońce chciało mieć żonę./
Żaby, strwożone,/
Tak wrzeszczały,/
Iż się słyszeć Jowiszowi dały./
Pyta się, o co/
Tak się kłopocą./
Rzekła z nich jedna: ,,Jak nie narzekać,/
Gdy teraz samo może dopiekać/
I suszyć bagna, które nas chłodzą;/
Niechże się z niego inne rozrodzą,/
A z panem ojcem razem wyruszą,/
Bagna i rzeki, i nas wysuszą".<end id="e1194610794051"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>4. Worki<pr><slowo_obce>worki</slowo_obce> --- mieszki, sakiewki na pieniądze. Bajka <tytul_dziela>Worki</tytul_dziela> drukowana w LP zyskała dla cyklu <tytul_dziela>Bajek nowych</tytul_dziela> odmienną redakcję z wiersza sylabicznie regularnego na nieregularny. Poniżej bajka według LP: ,,Worek piękny, a pusty spotkał się w podróży / Z niepięknym, ale pełnym. ,,Kto u kogo służy?" --- / Pierwsze było pytanie: ,Według mego stanu --- / Rzekł piękny --- usługuję wspaniałemu panu". / ,,A ja u bogatego" --- rzekł worek skórzany. / ,,Żal mi cię --- rzekł mu piękny --- w złąś służbę oddany". / ,,Mnie ciebie --- rzekł skórzany --- żeś piękny, a głupi; / Nie ten dobry, co błyszczy, ale ten, co kupi."</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa><begin id="b1194611481263"/><motyw id="m1194611481263">Głupota, Mądrość, Pozory, Pozycja społeczna</motyw>Nie patrzajmy na wzorki<pr><slowo_obce>wzorki</slowo_obce> --- na postać zewnętrzną.</pr>./
Zeszły się raz dwa worki:/
Pozłacany/
I skórzany,/
Pozdrowiwszy się wdzięcznie,/
Rzekł złoty: ,,To niezręcznie<pr><slowo_obce>niezręcznie</slowo_obce> --- tu: nieładnie, niestosownie.</pr>,/
Iżeś skórzany/
I obszarpany,/
Gdy patrzę na cię,/
Żal mi cię, bracie"./
<begin id="b1194611628607"/><motyw id="m1194611628607">Dworzanin, Mieszczanin</motyw>,,Choć ja u kupca, ty między pany ---/
Rzekł mu skórzany ---/
Ani się troszczę,/
Ani zazdroszczę./
Owszem, mnie cię żal, bracie, żeś choć złoty, głupi./
Nie ten dobry, co błyszczy, ale ten, co kupi".<end id="e1194611628607"/><end id="e1194611481263"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>5. Kot i kogut<pr>Motyw znany już u Ezopa, a także P. Neveleta i J. L. Camerariusa (Górski, s. 241).</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa>Kot sprawiedliwy koguta dławił/
Za to, iż się czynami zbyt złymi osławił./
A te czyny były takie:/
Budził zwierzęta wszelakie,/
A budzić się nie godzi,/
Sen przerwany zdrowiu szkodzi./
<begin id="b1194639865495"/><motyw id="m1194639865495">Małżeństwo</motyw>Małżeńskiej wiary koty wielbiciele ---/
On miał żon wiele;/
A co gorzej nieprzykładnie,/
Szkaradnie,/
Bez względu na pokrewieństwa/
Wchodził w małżeństwa./
<end id="e1194639865495"/>Dławiącemu,/
Jak mógł, rzekł po swojemu/
Dławny<pr><slowo_obce>Dławny</slowo_obce> --- dławiony.</pr>:/
,,Sędzio sławny!/
Przykładny kocie!/
Wiem ja o twojej żarliwej cnocie/
I kiedy się jej dziwię,/
Pozwól, niech się też usprawiedliwię:/
Mój ród jeśli rozpładzam,/
Ludziom przeto dogadzam,/
Piejąc budzę do pracy:/
I majętni, i żebracy/
Dlatego mnie chowają"./
,,Na tobie się nie znają ---/
Rzekł kot. --- <begin id="b1194611750854"/><motyw id="m1194611750854">Przemoc, Sprawiedliwość</motyw>A że ja głodny,/
Więc ty życia niegodny".<end id="e1194611750854"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>6. Motyl i chrząszcz</naglowek_rozdzial>
    <strofa><begin id="b1194639963917"/><motyw id="m1194639963917">Dziecko, Filozof</motyw>Czasem złą się być zdaje bardziej, niż jest, chwila./
Złapało dziecko chrząszcza, filozof motyla./
Musiał się chrząszcz po kijku kręcić naokoło<pr><slowo_obce>po kijku kręcić naokoło</slowo_obce> --- jak w zabawie dzieci, uwiązujących chrząszcza (tu zapewne: chrabąszcza) nitką do kijka, wokół którego kręci się on i brzęczy.</pr>,/
Motyl, pielęgnowany, poglądał wesoło/
I żałował kompana. Puściło go dziecię./
Wsadzony motyl za szkło kiedy kończył życie,/
Rzekł: ,,Teraz znam, jak zmienne w pozorach istoty!/
Lepsze prostych dziwactwo niż mądrych pieszczoty".<end id="e1194639963917"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>7. Szczep winny<pr>Motyw ten ma bardzo dawną i rozległą tradycję literacką poświadczoną w wielu opracowaniach. ,,Monitor" (1783, nr 29) odnotował w wariancie <tytul_dziela>Gesta romanorum</tytul_dziela> następującą wersję bajki: ,,Żydowscy rabinowie uważają, iż gdy Noe latorośli szczepił, wziął z sowy, małpy i lwa krwi, korzenie u latorośli polał. Stąd dzieje się, iż gdy ludzie zatapiają się w winie, niektórzy sowy naśladują, po całych nocach nie śpią jedząc, gryząc, inni małpy głupstwo, inni lwa srogość wyrażają". Ścisły pierwowzór bajki Krasickiego (pochodzenia arabskiego) odnotował Damiri (1349---1405), zoolog średniowieczny (Mikulski, s. 224---225).</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa><begin id="b1194640537682"/><motyw id="m1194640537682">Wino</motyw>Mówią Araby, iż gdy szczep winny/
Adam posadził, diaboł, zbyt czynny,/
Podlał krwią pawia, co Adam szczepił./
A gdy się w zroście szczep coraz krzepił/
I listki wydał,/
Diaboł krew małpią do pierwszej przydał./
Zeszły jagody, skropił lwią juchą,/
A gdy dojźrzały, a było sucho,/
Skropił je wszystkie posoką świnią<pr><slowo_obce>posoką świnią</slowo_obce> --- krwią świńską.</pr>./
Cóż teraz czynią?/
Oto gdy wina szklankę kto łyknie,/
Jak paw się nadmie, po drugiej krzyknie,/
Skacze jak małpa, gdy szklanki mnoży,/
Po piątej, szóstej jak lew się sroży;/
A kiedy coraz więcej przyczynia<pr><slowo_obce>przyczynia</slowo_obce> --- dodaje.</pr>,/
Z pawia, lwa, małpy staje się świnia.<end id="e1194640537682"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>8. Wilczek</naglowek_rozdzial>
    <strofa>Wilczek chowany zrobił się grzecznym,/
Bezpiecznym<pr><slowo_obce>Bezpiecznym</slowo_obce> --- nie zagrażającym bezpieczeństwu (tu: domowników).</pr>./
Jegomość pieścił, jejmość go pasła,/
Przywykł do mleka i masła./
Hoży, dogodny<pr><slowo_obce>dogodny</slowo_obce> --- powolny, posłuszny.</pr>,/
Wilczek był modny./
Nieszczęściem kurczę zaszło mu drogę./
<begin id="b1194640733173"/><motyw id="m1194640733173">Konflikt wewnętrzny</motyw>Chęć: zjem to kurczę; skrupuł: nie mogę./
<end id="e1194640733173"/>Więc chciwy, trwożny a czuły,/
Gdy się biedził ze skrupuły,/
Jakoś w tej walce gorącej/
Zjadło się kurczę niechcący./
Po kurczęciu kogutek, po kogucie kura ---/
Przemogła rozum natura./
Zresztą<pr><slowo_obce>Zresztą</slowo_obce> --- wreszcie.</pr> poszedł do lasa, a wpadłszy w manowce/
Ów wilczek stał się wilkiem, gryzł gęsi i owce;/
Aż go na koniec w jamie dostali./
Najciężej zacząć, pójdzie się dalej.</strofa>
    <naglowek_rozdzial>9. Młynarz, syn jego i osieł</naglowek_rozdzial>
    <nota>
      <akap>z francuskiego, La Fontaine<pr>Krasicki o Lafontainie, którego jako źródło wskazał tu po raz pierwszy (tytuł bajki francuskiej: <tytul_dziela>Le Meunier, son Fils, et l'Ane</tytul_dziela>, III 1), pisał zawsze z najwyższym uznaniem.</pr></akap>
    </nota>
    <strofa>Nie wiem, gdzie ja to czytał, ale mniejsza o to./
Miał jeden młynarz osła; tak zmęczył robotą,/
Iż nie wiedząc, co robić,/
Wolał przedać niż dobić./
Woła syna wyrostka, co go w domu chował,/
I rzecze: ,,Żeby się nasz osieł nie zmordował/
W długiej drogi przeciągu,/
Zanieśmy go na drągu"./
Dźwiga stary i stęka, chłopiec jeszcze gorzej,/
Im szli dalej, im szli sporzej,/
Tym srożej trud uciemiężał,/
Tym bardziej im osieł ciężał./
Gdy to postrzegli,/
Ludzie się zbiegli./
Śmiechy się wzniosły:/
,,Wzdyć to trzy osły!/
A ten najmniej, co na drągu"./
Niekontent młynarz z zaciągu<pr><slowo_obce>zaciąg</slowo_obce> --- przedsięwzięcie.</pr>,/
Rozumu się poradził,/
Syna na osła wsadził./
Aż pierwsi, co napotkał, nuż się gniewać o to:/
,,Ty na ośle, niecnoto! ---/
Rzekli do chłopca --- a stary pieszo!"/
Więc do kijów gdy się spieszą,/
Aby ich złość nie uniosła,/
Zsadził syna, siadł na osła./
Przechodziły dziewczęta, mówi jedna do drugiej:/
,,Patrz, biedny chłopiec, jak do wysługi/
Ten stary go używa!/
Dziecię z pracy omdlewa,/
A dziad niemiłosierny/
W taki upał niezmierny/
Pieszo go iść przymusza"./
To starego gdy wzrusza,/
Wsadził chłopca za siebie./
Że dogodził potrzebie,/
Jedzie kontent z wynalazku,/
Ledwo co wyjechał z lasku,/
Znowu krzyk: ,,Jacy to głupi!/
A kto od nich osła kupi?/
Podróżą go udręczą,/
Ciężarem go zamęczą;/
Chyba skórę przedadzą!"/
,,Nieźle oni coś radzą ---/
Rzekł młynarz --- chociaż i łają"./
Więc z synem z osła zsiadają,/
Aż znowu mówią przechodnie:/
,,A któż to widział, aby wygodnie/
Osieł szedł wolno, a młynarz za mim./
Wybacz, bracie, że cię ganim;/
<begin id="b1194641353155"/><motyw id="m1194641353155">Głupota, Mądrość, Obyczaje</motyw>Każdy z ciebie śmiać się będzie,/
Jak się nie poprawisz w błędzie"./
,,Nie poprawię --- rzekł młynarz --- dość przymówek zniosłem;/
Chciałem wszystkim dogodzić i w tym byłem osłem./
Odtąd, czy kto pochwali, czy mnie będzie winił,/
Nie będę dbał nic o to; co chcę, będę czynił"./
Co rzekł, to się ziściło/
I dobrze mu z tym było.<end id="e1194641353155"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>10. Fejerwerk<pr>Fajerwerki w XVIII w. były bardzo częstym sposobem uświetniania uroczystości na dworach.</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa>W lesie w noc ciemną/
Zapalony fejerwerk miał postać przyjemną./
Więc kontenci puszkarze<pr><slowo_obce>puszkarz</slowo_obce> --- tu: specjalista wyrabiający i puszczający ognie sztuczne.</pr>,/
Chcąc rzecz zlepszyć w zamiarze,/
Ku milszemu upominku<pr><slowo_obce>upominek</slowo_obce> --- wspomnienie, upamiętnienie.</pr>/
Odprawili rzecz na rynku./
Ten, gdy się własnym oświeceniem krasił,/
Fejerwerk zgasił./
Zawiódł skorych w czynieniu./
Trzeba światłu być w cieniu.</strofa>
    <naglowek_rozdzial>11. Rzepa</naglowek_rozdzial>
    <strofa><begin id="b1194641577407"/><motyw id="m1194641577407">Praca</motyw>Kulawy, głuchy, stary i ślepy/
Zeszli wór rzepy./
Chciało się podjeść, bo jeść nie mieli./
Lecz gdy szło o to, jakby ją wzięli,/
Powiedział stary: ,,Ja nie ugryzę"./
Powiedział chromy: ,,Ja ledwo lezę"./
Ślepy: ,,Nie widzę, jej, towarzysze"./
Głuchy: ,,A ja was, bracia, nie słyszę"./
I tak gdy ciągle spór z sobą wiedli,/
Została rzepa i nic nie jedli./
Jak u nich rzepa tak u nas mienie ---/
Każdy ma swoje wyrozumienie./
Gdy o zysk idzie, chcemy zarobić,/
A kiedy na zysk, nikt nie chce robić.<end id="e1194641577407"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>12. Umbrelka<pr> Wschodnie akcesoria bajki wskazują wyraźnie, że Krasicki korzystał z jakiegoś wzoru dotychczas wszakże nie rozpoznanego.</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa>Prosił bramin<pr><slowo_obce>bramin</slowo_obce> --- kapłan religii bramińskiej w Indiach, znawca ksiąg nabożnych.</pr> pobożny oświecenia z góry./
Wtem duch stanął, a wpośród pełnej grzmotów chmury/
Wzniósł się głos: ,,W tym, co znajdziesz, jest nauka wszelka!"/
Duch zniknął. Wspojźrzy bramin, aż przed nim umbrelka./
Jeżeli się przestraszył, bardziej jeszcze zdziwił;/
Żeby się jednak górnej woli nie sprzeciwił./
Wziął rzecz, której zdatności dotąd był nie wiedział,/
Gdy więc smutny i w myślach zatopiony siedział,/
Nie wiedząc, czy los wielbić, czyli nań narzekać,/
Tak niezwyczajnie słońce zaczęło dopiekać,/
Iż nie mając wśród pola żadnego schronienia,/
Z rozpostartej umbrelki zyskał pomoc cienia./
Wtem zbierały się chmury i wiatry powstały;/
Lubo w tej porze<pr><slowo_obce>w tej porze</slowo_obce> --- w tych okolicznościach.</pr> bramin cierpliwy i trwały,/
Przecież widząc, co zyskał, rzekł sobie: ,,Duch zdarzył./
Kto wie, może w tym darze i inne skojarzył?"/
Gdy mu więc wiatr był przykrym mocą swoją wielką,/
Zastawił się i zyskał schronienie umbrelką./
Po wietrze deszcz się puścił i gdy pola moczył,/
Bramin, kiedy narzędzie dane sobie zoczył,/
Rzekł: ,,Ukryję się pod tym, co mi dały duchy"./
Wzniósł nad siebie i został wśród ulewy suchy./
Więc patrząc na tak zdatną żądz dogodzicielkę/
Wielbił dawcę i chwalił dogodną umbrelkę./
Wtem słyszy odgłos w grzmocie: ,,Ucz się z małej rzeczy,/
Co masz czynić, jak czynić i co mieć na pieczy./
<begin id="b1194641866483"/><motyw id="m1194641866483">Mądrość, Umiarkowanie</motyw>Wiatry są namiętności dzielne i burzliwe,/
Deszcz rzęsisty, --- przygody życia nieszczęśliwe,/
Zbytnie słońca upały --- pomyślność gdy wielka;/
Uczyni to roztropność, co teraz umbrelka<end id="e1194641866483"/>".</strofa>
    <naglowek_rozdzial>13. Lew i osieł</naglowek_rozdzial>
    <nota>
      <akap>z Fedra<pr>Tytuł bajki u Ezopa---Fedrusa: <tytul_dziela>Asinus et leo venantes</tytul_dziela> (I 11), u Lafontaine'a: <tytul_dziela>Le Lion et l'Ane chassant</tytul_dziela> (II 19).</pr></akap>
    </nota>
    <strofa><begin id="b1194642062965"/><motyw id="m1194642062965">Głupota, Próżność</motyw>Kiedy dmie<pr><slowo_obce>dmie</slowo_obce> --- nadyma się, pyszni się.</pr> głupi, śmiech z wzgardą zyska./
Wziął raz lew osła do stanowiska<pr><slowo_obce>stanowisko</slowo_obce> --- tu: miejsce, w którym myśliwy oczekuje zwierzyny w czasie polowania.</pr>/
I okrył liściem,/
Żeby za przyściem/
Zwierzęta go nie poznały,/
A gdy ryknie, uciekały,/
A on je miał brać wówczas, utajony./
Co miał czynić, nauczony,/
Jak jął śpiewać po swojemu,/
Taki dał połów lwu obżartemu,/
Iż mu za to podziękował./
,,I masz za co --- rzekł osieł --- bom ja sam polował"./
,,Żebyś nie był tak głupim, nie byłbyś zuchwały ---/
Rzekł zwierz wspaniały ---/
Zażyłem<pr><slowo_obce>zażyć</slowo_obce> --- użyć, posłużyć się.</pr> cię dlatego, iż jesteś straszydło,/
Skryłem postać obrzydłą;/
A żeś jest hardy, z tego teraz wniosłem:/
Iż osieł, choć z lwem, przecież zawżdy osłem".<end id="e1194642062965"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>14. Szczygieł i kos</naglowek_rozdzial>
    <strofa><begin id="b1194642162128"/><motyw id="m1194642162128">Niewola, Wolność</motyw>Ponad wrzosem/
Szczygieł z kosem/
Powadzili się o to, kto z nich lepiej śpiewa./
Koło drzewa/
Widząc, iż się przymyka,/
Zdali sąd na ptasznika./
Ten, przyjaźni zadatki/
Chcąc dać, prosił do klatki./
Ale i kos, i szczygieł powiedzieli mu na to:/
,,Lepsza zwada na dworze niźli zgoda za kratą".<end id="e1194642162128"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>15. Filozof i chłop<pr>Bajka jest przetworzeniem przypowieści prozą J. Gaya <tytul_dziela>Le Berger et le Philosophe</tytul_dziela> (wstęp do bajek poza numeracją; zob. Górski, s.257.)</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa><begin id="b1194642319624"/><motyw id="m1194642319624">Chłop, Filozof, Mądrość, Nauka</motyw>Wielki jeden filozof, co wszystko posiadał<pr><slowo_obce>wszystko posiadał</slowo_obce> --- tu: posiadał całą wiedzę.</pr>,/
Co bardzo wiele myślał, więcej jeszcze gadał,/
Dowiedział się o drugim, który na wsi mieszkał./
Nie omieszkał/
I kolegę odwiedzieć,/
I od niego się dowiedzieć,/
Co umiał i skąd była ta jego nauka,/
Znalazł chłopa nieuka,/
Bo i czytać nie umiał, a więc książek nie miał./
Oniemiał./
A chłop w śmiech: ,,Moje księgi --- rzekł --- wszystkie na dworze:/
Wół, co orze,/
Sposobi mnie do pracy, uczy cierpliwości,/
Pszczoła pilności,/
Koń, jak być zręcznym,/
Pies, jak wiernym i wdzięcznym,/
A sroka, co na płocie ustawicznie krzeczy,/
Jak lepiej milczyć niźli gadać nic do rzeczy".<end id="e1194642319624"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>16. Kuglarze<pr>Bajka jest przeróbką J. Gaya <tytul_dziela>Les Jongleurs</tytul_dziela> (I 41; por. Górski, s.240). Wcześniejsze tłumaczenie tej bajki, dokonane przez Albertrandiego, ogłosiły ,,Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" (1770, t. 1, cz. 2, s. 315---320) pt. <tytul_dziela>O wykrętach występku albo kuglarz</tytul_dziela>, satyra według antologii <tytul_dziela>L'Abeille du Parnasse</tytul_dziela>, co wskazała I. Turowska-Barowa (<tytul_dziela>Zabawy Przyjemne i Pożyteczne</tytul_dziela> (1770---1777). <tytul_dziela>Ze studiów nad literaturą stanisławowską</tytul_dziela>, Kraków 1933, s. 14, ,,Prace Historyczno-Literackie", nr 40). Wzorzec lafontainowski tej bajki (<tytul_dziela>Le Charlatan</tytul_dziela>, VI 19) jest znacznie odleglejszy niż J. Gaya, chociaż Krasicki bajkę kilkakrotnie przerabiał, nim otrzymała postać przeznaczoną do publikacji.</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa>Dosyć się to często zdarza:/
Bywa kuglarz nad kuglarza./
Jeden z nich a jest niemało,/
Żwawo i śmiało/
Pokazywał co może:/
Zjadał łyżki i noże,/
Z gałek ciasta robił grosze,/
Karty przemieniał w kokosze;/
Co chciał, stawiał, i co chciał, zmykał<pr><slowo_obce>zmykać</slowo_obce> --- tu: ściągać, ukrywać, usuwać.</pr>,/
Usta kłódkami zamykał,/
Kuropatwy robił z chleba;/
Zgoła był takim jak trzeba:/
Bawił, dziwił od tygodnia./
Wszedł drugi i powiedział: ,,Ja się zowie zbrodnia"./
Rzekł zatem do pierwszego: ,,Kolego i bracie!/
Na rzemiośle się nie znacie!/
A wy, co mnie widzicie,/
Patrzcie, cuda ujźrzycie,/
Oto zwierściadło,/
Co wszystko zgadło"./
Zbliżył się szpetny --- ujźrzał postać miłą,/
Przyszedł garbaty, i garbu nie było;/
Każdy z pociesznym<pr><slowo_obce>pocieszny</slowo_obce> --- tu: pocieszający.</pr> odszedł zadatkiem:/
Kto nie miał zębów --- znalazł dostatkiem,/
Poczerniałe/
Były białe;/
Stara baba będąc młodą/
Pocieszyła się urodą./
Wszyscy sprawcę uwielbiali,/
Wszyscy razem zawołali:/
,,Oto zwierściadło,/
Co wszystko zgadło"./
Dał lichwiarzowi w rękę pełen kaszy garnek:/
Skoro wziął, tyle groszy było, ile ziarnek:/
Glina postać przybrała okutej szkatułki:/
Otworzył stratny<pr><slowo_obce>stratny</slowo_obce> --- utracjusz, marnotrawca.</pr>, znalazł pozew i pigułki<pr><slowo_obce>pigułki</slowo_obce> --- tu: z trucizną.</pr>,/
Rzucił; porwał ją złodziej i brzęczała złotem,/
Ale gdy odbił zamek z niezmiernym łoskotem,/
Przestraszył go natychmiast widok niespodziany:/
Złoto znikło, znalazł się stryczek i kajdany./
Stawił butelek parę szampańskich;/
,,Oto --- rzekł –-- ekstrakt<pr><slowo_obce>ekstrakt</slowo_obce> (z łac.) --- wyciąg, streszczenie, tu: treść, istota.</pr> obietnic pańskich"./
Zrazu nic w nich nie było. Coś się potem zjawiło./
A to coś jak się zaczęło burzyć,/
Mieszać, przewracać, pienić i kurzyć,/
Szelest zrobił się wielki,/
Pękły obie butelki.../
I znowu nic nie było./
Gdy to wszystkich dziwiło,/
Jakieś dziwackie jął odprawiać szepty,/
Jak grad na stolik leciały recepty<pr>W innym wydaniu skreślono czterowiersz: Były jedne malowane, / Były drugie wyzłacane, / Kształtne, sztuczne i poważne, / A choć papier, jednak ważne.</pr>./
Wziął jedną zdrowy, czytał i słabo mu było:/
Wziął chory, nic nie znalazł i to uleczyło./
Spazmatyczna<pr><slowo_obce>Spazmatyczna</slowo_obce> --- chora na spazmy, słabość modną w XVIII w., która dostarczyła m. in. W. Bogusławskiemu materii do komedii <tytul_dziela>Spazmy modne</tytul_dziela> napisanej i wystawionej we Lwowie w 1797 r.</pr>, co tam stała,/
To na swojej wyczytała:/
,,Chcesz nie być chora,/
Strzeż się doktora!"<pr>W innym wydaniu dopisany jest czterowiersz, który Krasicki usunął dokładnie go przemazując: Przyniósł książkę i wcale nową postać miała, / Wzgłąbż, wszerz, w podłuż równą się być okazowała. / Dmuchnął: w okrąg się wzdęła, jęk się ozwał z płaczem, / Co miało być nauką, stało się kartaczem.</pr>/
Zmienił modne kornety w worek wypróżniony,/
Zrobił pierścień z pszenicy, a kufel z karbony<pr><slowo_obce>karbona</slowo_obce> --- skarbona.</pr>./
Zadziwili się wszyscy, on rzekł: ,,To jest fraszka!"/
Dał młodemu trzos złota, została się flaszka./
Postrzegł w ciżbie dworaka, dał mu pęcherz z złotem,/
Kazał ścisnąć, natychmiast, niespodzianym zwrotem/
Odmieniwszy postawę prostą<pr><slowo_obce>prosty</slowo_obce> --- tu: prostacki, pośledni.</pr> i obrzydłą,/
Wystrzelił jak z harmaty i wydał kadzidło./
Wziął fascykuł<pr><slowo_obce>fascykuł</slowo_obce> --- zwój papierów, dokumentów.</pr> od jurysty,/
Dmuchnął --- został piasek czysty./
Z piasku owego zaraz bicz ukręcił,/
Z bicza kałamarz, a gdy w nim coś zmęcił,/
Ujźrzeli w rękach swoich za taką robotą:/
Ten, co miał sprawę --- piasek, co w niej gadał<pr><slowo_obce>co w niej gadał</slowo_obce> --- tu: obrońca sądowy.</pr> --- złoto./
Sędziemu dwa pęcherze dał od zapozwanych,/
Obydwa były pełne papierów pisanych./
Pękł, co był ubogiego, skoro go wymienił,/
Bogacza w ważny weksel<pr><slowo_obce>ważny weksel</slowo_obce> --- weksel wiele ważący, tj. na wielką sumę.</pr> zaraz się przemienił./
A wszyscy zawołali z daleka i bliska:/
,,To mi to pęcherz, gdy kto na nim zyska!"/
,,Chcecie wiedzieć --- rzekł dalej --- jak przemysł rzecz mnoży?/
Niech z was każdy w ten worek pieniądze położy"./
Stosując się do rozkazu/
Napełnili go do razu./
On się pokłonił, podskoczył, wykrzyknął,/
Brzęknął pieniędzmi, rozśmiał się i zniknął.</strofa>
    <naglowek_rozdzial>17. Pszczoły<pr>Nad w. 1 z prawej strony, równolegle do tytułu, dopisany ręką Krasickiego dwuwiersz, który, być może, miał być umieszczony po w. 22 (?): A że się przedtem dzieło okrutnie, / Do współki puścić osy i trutnie.</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa>Rozum się rozpościera, to przywilej wieku<pr><slowo_obce>przywilej wieku</slowo_obce> --- zwanego rozumnym lub oświeconym.</pr>,/
I nie tylko w człowieku,/
Ale już i zwierzęta, chociaż pism nie kryślą,/
Głęboko myślą./
Pszczoła do mędrca zawędrowała,/
A gdy go mówiącego żarliwie słyszała,/
Zapomniawszy o kwiatkach, co na oknie stały,/
Na to swój umysł natężyła cały,/
Aby pojąć, co on gada./
Z nauki rada,/
Bez miodu, lecz z rozumem do roju przybyła/
I jako mądra, tym się zatrudniła,/
Jakby go to polepszyć, lepiej usposobić<pr><slowo_obce>lepiej usposobić</slowo_obce> --- udoskonalić.</pr>,/
Zgoła nową rzecz zrobić./
Gdy się więc zeszły, na pierwszym wniosku/
Radziła nie robić wosku./
Bo i wiele kosztuje, i człek go podrzyna./
Druga odmiany przyczyna,/
Że miód zbyt słodki wydarza straty<pr><slowo_obce>wydarzyć</slowo_obce> --- wyrządzać.</pr> ---/
Omijać kwiaty;/
Z ziół się obejść użytkiem ---/
Rzeczpospolite niszczą się zbytkiem./
,,A nowość im bardziej szkodzi ---/
Rzekła matka --- niech was to nie zwodzi,/
Co próżne mędrków roją mozoły ---/
Bez miodu, wosku nie będą pszczoły.
Próżna jest i szkodliwa na człowieka zmowa./
Prawda, my go karmiemy, ale on nas chowa./
Niech więc tak będzie, jak było od wieka:/
Człowiek dla pszczoły, pszczoła dla człowieka".</strofa>
    <naglowek_rozdzial>18. Słońce, obłoki, ziemia</naglowek_rozdzial>
    <strofa>Skarżyła się przed słońcem ziemia na obłoki:/
,,Cóż po tym, że po świecie lot wiedziesz wysoki,/
Kiedy cię obłok kryje i wilgoć zachmurza?/
Dopieroż kiedy z chmury uczyni się burza,/
Noc ze dnia!" Słońce rzekło: ,,Darmo się rozwodzisz;/
Nie skarż się na obłoki, ty je sama rodzisz".</strofa>
    <naglowek_rozdzial>19. Lwica i maciora<pr>Istnieje wiele bajek w zbiorach ezopowych i wschodnich, w których jest mowa o lwie wywyższonym nad wszystkich (zob. Górski, s.204), m. in. liczne bajki u Desbillonsa. Krasicki dał tej bajce najpierw tytuł ,,Lwica i świnia", poczem przekreślił ,,świnia" i dopisał ,,maciora".</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa>Źle to, gdy się podli szczycą./
Zeszła się raz świnia z lwicą,/
Więc w dyskursa. W tych przewlekła,/
Z żalem świnia lwicy rzekła:/
,,Żal mi ciebie, luboś godna,/
Luboś zacna, żeś mniej płodna./
Patrz na moją zgraję świnków:/
Co tu córek, co tu synków!/
A wszystkie jednym pomiotem"./
Rzekła lwica: ,,Wiem ja o tem./
<begin id="b1194643065827"/><motyw id="m1194643065827">Dziecko, Matka</motyw>Ródź ty dziesięć, cztery, dwa,/
Ja jednego, ale lwa<end id="e1194643065827"/>".</strofa>
    <naglowek_rozdzial>20. Malarze<pr>Pierwowzorem jest bajka J. Gaya <tytul_dziela>Le Peintre qui contente et mécontente tout le Monde</tytul_dziela> (I 18; zob.Górski, s. 216--217).</pr></naglowek_rozdzial>
    <strofa><begin id="b1194643304711"/><motyw id="m1194643304711">Artysta, Bogactwo, Pochlebstwo</motyw>Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:/
Piotr dobry, a ubogi, Jan zły, a bogaty./
Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,/
Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał./
Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze?/
Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.<end id="e1194643304711"/></strofa>
    <naglowek_rozdzial>21. Koniec</naglowek_rozdzial>
    <strofa>A jeszcze jedną! Albo to przychodzą/
Bajki na rozkaz? Gdy zechcą, się rodzą,/
A kiedy nie chcą, --- wołaj, wrzeszcz jak czajka,/
Nie przyjdzie bajka./
Tak jak nasz Józio, co go pieści matka,/
Postrzegł opłatka<pr><slowo_obce>opłatek</slowo_obce> --- gatunek ciasta pszennego cienko wylewanego na formy.</pr>/
Postrzec, naprzeć się --- (to u niego jedno./
Więc matkę biedną/
Nuż męczyć: ,,Daj go!" A opłatek zjadła./
,,Dam --- rzekła --- ale, Józiu, ucz się abecadła"./
Porozumiał<pr><slowo_obce>Porozumiał</slowo_obce> --- zrozumiał, domyślił się.</pr> to Józio, za co go tak łechce,/
Więc rzekł: ,,Schowaj opłatek; kiedy każesz, nie chcę!"</strofa>
    <extra>
      <!--</tekst_glowny>-->
    </extra>
  </liryka_l>
</utwor>