X-Git-Url: https://git.mdrn.pl/wolnelektury.git/blobdiff_plain/8559c95597de98e8f6c580e97224ed3ecc9dc5c0..5761df5a5d4d40ba7c82e1b1277af30cedeb8306:/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml diff --git a/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml b/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml old mode 100755 new mode 100644 index fa1bc602a..1ee6c632e --- a/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml +++ b/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml @@ -1,33 +1,247 @@ - - - -Krasicki, Ignacy -Bajki i przypowieści (3) -Bajki i przypowieści -Goliński, Zbigniew -Sekuła, Aleksandra -Sutkowska, Olga -Gałecki, Dariusz -Fundacja Nowoczesna Polska -Oświecenie -Epika -Bajka -Przypowieść -Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Partnerem projektu jest Prokom Software SA. Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN. -LINK DO STRONY W SERWISIE WOLNELEKTURY.PL -http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=3044&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl -Krasicki, Ignacy (1735-1801), Bajki, oprac. Zbigniew Goliński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków, 1975 -Domena publiczna - Ignacy Krasicki zm. 1801 -1801 -xml -text -text -2007-11-29 -SP2 -G -L -pol - - - + + + + + Krasicki, Ignacy + Bajki i przypowieści (3) + Bajki i przypowieści + Goliński, Zbigniew + Sekuła, Aleksandra + Sutkowska, Olga + Gałecki, Dariusz + Fundacja Nowoczesna Polska + Oświecenie + Epika + Bajka + Przypowieść + Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Partnerem projektu jest Prokom Software SA. Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN. + LINK DO STRONY W SERWISIE WOLNELEKTURY.PL + http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=3044&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl + Krasicki, Ignacy (1735-1801), Bajki, oprac. Zbigniew Goliński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków, 1975 + Domena publiczna - Ignacy Krasicki zm. 1801 + 1801 + xml + text + text + 2007-11-29 + SP2 + G + L + pol + + + + + + + Ignacy Krasicki + Bajki i przypowieści. Część trzecia + + + + + + + 1. Słoń i pszczoła + Obraz świata, Pozycja społecznaNiechaj się nigdy słaby na mocnych nie dąsa!/ +Zaufana tym pszczoła, że dotkliwie kąsa,/ +Widząc, iż słoń ogromny na łące się pasie,/ +A na nią nie uważa, choć przybliżyła się,/ +Chciała go za to skarać. Gdy kąsać poczęła,/ +Cóż się stało? Słoń nie czuł, a pszczoła zginęła. + 2. Lis i osieł + Przyjaźń, SprawiedliwośćLis stary, wielki oszust, sławny swym rzemiosłem,/ +Że nie miał przyjaciela, narzekał przed osłem./ +,,Sameś sobie w tym winien --- rzekł mu osieł na to ---/ +Jakąś sobie zgotował, obchodź się zapłatą"./ +Głupi ten, co wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela:/ +Umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjacielaZ maksym na temat przyjaźni, wśród wynotowanych przez Krasickiego ze Zdań filozofów, najbliższe poincie bajki jest zdanie Epikura: ,,Największą jest słodyczą życia przyjaciel wierny; znaleźć go największe szczęście" (Uwagi, s. 211).. + 3. Oracze i JowiszTemat jest pokrewny z bajką Lafontaine'a Jupiter et le Métayer (VI 4)(Górski, s.217; Kleiner, 1956, s.172); jest to jedyne pełniejsze zapożyczenie od bajkopisarza francuskiego w zbiorze Bajek i przypowieści. + Natura, ReligiaPosiał jeden na górze, a drugi na dole./ +Rzekł pierwszy: ,,Pragnę deszczu"; drugi: ,,Suszą wolę"./ +Kiedy się więc z prośbami poczęli rozwodzić,/ +Jowisz, chcąc obu żądzy obficie dogodzić,/ +Ustawicznie niziny suszył, góry moczył./ +Przyszło zbierać, aż każdy poznał, że wykroczył:/ +Bo zboże, traktowane w kontrw kontr --- przeciwnie. swojej naturze,/ +Spaliło się w nizinie, wymokło na górze. + 4. Dziecię i ojciecBajka jest być może ,,celowo skonstruowanym pendant do bajki Lafontaine'a o służebnicach i kogucie [La Vieille et les deux Servantes, (V 6) świeżo przyswojonej przez Trembeckiego [Pani i dziewki], w której dwie służebnice duszą koguta, który je co dzień budzi wczesnym rankiem, ale przez to pogarszają swój los: stara a skąpa chlebodawczyni budzi je teraz jeszcze wcześniej"(Kleiner, 1956, s.180). + Kondycja ludzka, Los, Dziecko, Ojciec, PrzemocBił ojciec rózgą dziecię, że się nie uczyło;/ +Gdy odszedł, dziecię rózgę ze złości spaliło./ +Wkrótce znowu Jaś krnąbrny na plagi zarobił,/ +Ojciec rózgi nie znalazł; --- i kijem go obił. + 5. Diament i kryształ + Nieśmiertelność, Pozycja społeczna, PróżnośćDarmo tym być, do czego kto się nie urodził./ +Kryształ brylantowanybrylantowany --- imitujący brylant dzięki odpowiedniej obróbce szlifierskiej.wielu oczy zwodził;/ +Gdy się więc nad rubiny i szmaragiszmaragi (dawna oboczna postać) --- szmaragdy. drożyłdrożyć się --- tu: cenić się, wynosić.,/ +Ktoś prawdziwy dyjament z nim obok położył./ +Zgasł kryształ; a co niegdyś jaśniał u obrączki,/ +Ledwo go potem złotnik chciał zażyć do sprzączkido sprzączki --- chodzi o sprzączkę u trzewika; ozdoby te były wykonywane z pośledniejszych kamieni ze względu na łatwość ich zniszczenia lub zgubienia.. + 6. DewotkaByć może pomysł dewotki znalazł Krasicki w bajce Ch. F. Gellerta Die Betschwester (Górski, s.211; Kleiner, 1956, s.175); Wolno się w niej dopatrzeć również rozwiniętej charakterystyki molierowskiej z Mizantropa (akt III, sc. 5): ,,Jest skrajnie skrupulatna w dobrym odmawianiu modlitwy, ale bije służbę i nie płaci jej wcale"(Kleiner, 1956, s.160). + Obyczaje, Religia, Sługa, ŚwiętoszekDewotce służebnica w czymsiś przewiniła/ +Właśnie natenczas, kiedy pacierze kończyła./ +Obróciwszy się przeto z gniewem do dziewczyny,/ +Mówiąc właśnie te słowa: ,,...i odpuść nam winy,/ +Jako my odpuszczamy", biła bez litości./ +Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności! + 7. Bogacz i żebrak + Bieda, Bogactwo, Los, ObyczajeŻebrak panu tłustemu gdy się przypatrował,/ +Płakał; tegoż wieczora tłusty zachorował:/ +Pękł z sadła. Dziedzic po nim gdy jałmużny sypiegdy jałmużny sypie --- obyczaj rozdawania jałmużny (w gotowiźnie) w czasie uroczystości żałobnych był powszechny zarówno na pogrzebach królewskich, jak też szlachty, zwłaszcza bogatszej../ +Śmiał się żebrak nazajutrz i upił na stypieupił [się] na stypie --- nadużywanie trunków podczas stypy było zjawiskiem powszechnym.. + 8. KsięgiBajka jest przetworzeniem apologu B. Imberta L'Infolio et l'Almanach (I 15)(Górski, s.251---252; Kleiner, 1956, s.174 i 182). + HistoriaW pewnej bibliotece, gdzie była, nie pomnę,/ +Powadziły sięPowadziły się --- pokłóciły się. księgi; a że niezbyt skromne,/ +Łajały się do woli różnymi języki./ +Wchodzi bibliotekarz, pyta się kronikikronika --- gatunek historiograficzny uprawiany szeroko aż po wiek XVI, do którego myśl historyczna oświecenia odnosiła się krytycznie.:/ +,,Dlaczego takie wrzaski?" --- ,,Dlatego się swarzemswarzem --- swarzymy, kłócimy.,/ +Iżeś mnie śmiał położyć obok z kalendarzemz kalendarzem --- kalendarze XVIII--wieczne celowały m.in. w prognostykach, a więc przepowiedniach nie tylko pogody, ale wszelkich klęsk elementarnych, wpływu ciał niebieskich na losy i zdrowie ludzi, wieściły różne nadzwyczajne przypadki. Do najbardziej znanych kalendarzy należały wydawane przez S. Duńczewskiego, profesora Akademii Zamojskiej. Kalendarze tego typu były przedmiotem ostrej nieraz krytyki ludzi oświecenia."./ +,,Wszystko się tu porządnie --- rzekł jej --- posadziło:/ +On zmyśla to, co będzie, ty zmyślasz, co było". + 9. HipokrytKrasicki oznaczył, że bajka jest przekładem: Hipocrite --- traduit(Bernacki, s.493); literackich opracowań tematu hipokryty wskazano kilka: najbliższą Krasickiemu jest bajka J. J. Boisarda Le Bonze et le Chien, III 23 (Fables, Paris 1777)(Górski, s.214; Kleiner, 1956, s.174). Tytuł: Hipokryt --- Krasicki używał obocznych postaci tego rzeczownika: hipokryt, hipokryta; tytuł w rękopisie fromborskim brzmi: Hipokryta. + Obyczaje, ZemstaMniej szkodzi impet jawny niźli złość ukryta./ +Ukąsił idącego brytan hipokryta./ +Rzekł nabożniś: ,,Psa obić nie bardzo się godzi,/ +Zemścijmy się inaczej, lepiej to zaszkodzi"./ +Jakoż widząc, że ludzie za nim nadchodzili,/ +Krzyknął na psa, że wściekły; w punkcie go zabili. + 10. Dąb i małe drzewka + Drzewo, Kondycja ludzkaOd wieków trwał na puszczy dąb jeden wyniosły;/ +W cieniu jego gałęzi małe drzewka rosły./ +A że w swojej postaci był nader wspaniały,/ +Że go doróść nie mogły, wszystkie się gniewały./ +Przyszedł czas i na dęba pełnić srogie losypełnić srogie losy --- zakończyć życie.;/ +Słysząc, że mu fatalnefatalne --- złowieszcze, złowróżbne, tu: zgubne. zadawano ciosy,/ +Cieszyły się niewdzięczne. Wtem upadł dąb stary,/ +Połamał małe drzewka swoimi konary. + 11. Wilk i owceTraktat wilka z owcami był w bajkopisarstwie motywem obiegowym; Górski wskazał m. in. zbiory J. L. Camerariusa i P. Neveleta oraz u Lafontaine'a bajkę Les Loups et les Brebis (III 13)(Górski, s.207). + Cierpienie, Przemoc, Sprawiedliwość, ZdradaChoć przykro, trzeba cierpieć; choć boli, wybaczyć,/ +Skoro tylko kto umie rzecz dobrze tłumaczyć./ +Wszedł wilk w traktat z owcami. O co? O ich skórę;/ +Szło o rzeczSzło o rzecz --- szło o wielką, ważną sprawę.. Widząc owce dobrą koniunkturę/ +Tak go dobrze ujęły, tak go opisałyopisały --- tu: ujęły w odpowiednie punkty traktatu.,/ +Iż się już odtąd więcej o siebie nie bały./ +W kilka dni ten, co owczej skóry zawżdy pragnie,/ +WidocznieWidocznie --- tu: na widoku, na oczach wszystkich., wśród południa, zjadł na polu jagnię./ +Owce w krzyk! A wilk na to: ,,Po cóż narzekacie./ +Wszak nie masz o jagniętach i wzmianki w traktacie"./ +Udusił potem owcę: krzyk na wilka znowu;/ +Wilk rzecze: ,,Ona sama przyszła do połowu"przyszła do połowu --- dała się złapać../ +NiezabawemNiezabawem --- niebawem. krzyk znowu i skargi na wilkaPor. w. 12 w AF: Nowy kazus do nowej rozprawy przymusił: / ,,Traktat pisze bym nie gryzł, jam owce udusił"./ +Wprzód jedną, teraz razem zabił owiec kilka./ +,,Drudzy rwali --- wilk rzecze --- jam tylko pomagał"./ +I tak, kiedy się coraz większy hałas wzmagał,/ +Czyli szedł wstępnym bojem, czy się cicho skradał,/ +Zawżdy się wytłumaczył --- a owce pozjadał. + 12. KartownikKartownik --- karciarz. Jeżeli Krasicki był czytelnikiem L. P. Buirette de Belloya (1727---1775), to znalazł w jego wierszach schemat wyzyskany w Kartowniku: ,,pijak apostrofujacy gwałtownie butelkę, kończy wezwaniem, by dała mu się napić" (Oeuvres complétes, Paris 1787, t. 6 ; tytuł: L'lvrogne et la Bouteille(Kleiner, 1956, s.175). Ten sam schemat zastosowany został w bajce Pijak (BP P 2) odpowiadającej bezpośrednio wskazanemu wzorcowi, czego Kleiner nie posiadający kompletu bajek i przypowieści w jednej edycji nie uwzględnił. Tytuł: Kartownik / Szuler AF. + Zgrał się szuler w chapankęchapanka --- gra w karty popularna w Polsce w XVIII w., a siedząc przy stole,/ +Zdarł pamfila z kinalem, spalił pancerolępamfil (także panfil), kinal, pancerola --- nazwy kart w chapance (pochodzenie franc. i wł.), które w układzie atutowym odpowiadały waletowi treflowemu, waletowi kierowemu i szóstce pikowej.,/ +Uspokoiwszy zatem rozjuszone żądze,/ +Zebrawszy w małej reszcie ostatnie pieniądze,/ +Zaczął kartom złorzeczyć, słuchaczom probowaćprobować --- dowodzić, przekonywać.,/ +Jak wiele mogą w kunszciekunszt --- sztuka, tu: zabawa. przemierzłym szkodowaćszkodować --- ponosić straty.;/ +Jak gubi młodych, starych pożądliwość taka./ +Skończył, wziął karty w ręce i... zaczął tryszakatryszak --- dawna hazardowa gra w karty.. + 13. Potok i rzeka + Czas, Los, Woda Potok szybko bieżący po pięknej dolinie/ +Wymawiał wielkiej rzece, że pomału płynie./ +Rzekła rzeka: ,,Nim zejdą porankowe zorzazorza --- l. mn. od dawnej formy l.p. zorze.,/ +Ty prędko, ja pomału wpadniemy do morza" + 14. Lis i wilkMotyw lisa w jamie, znany zwłaszcza z bajki Lafontaine'a Le Renard et le Bouc (III 5), uzyskał tu zupełnie odmienne opracowanie: lis zamiast otrzymać pomoc, usłyszał morał; por. Wilk i owce (BP IV, 29). + Wpadł lis w jamę, wilk nadszedł, a widząc w złym stanie,/ +Oświadczył mu żal szczery i politowanie./ +,,Nie żałuj --- lis zawołał --- chciej lepiej ratować"./ +,,Zgrzeszyłeś, bracie lisie, trzeba pokutować"./ +I nadgrodanadgroda --- nagroda., i kara zarówno się mierzy:/ +Kto nikomu nie wierzył, nikt temu nie wierzy. + 15. Wino i woda + Chłop, Szlachcic, Wino, WodaPrzymawiało jednego czasu wino wodzie:/ +,,Ja panom, a ty chłopom jesteś ku wygodzie"./ +,,Nie piłoby cię państwo --- rzecze woda skromnie ---/ +Gdyby nie chłop dał na cię, co chodzi pić do mnie". + 16. Pan i piesHistoria obitego psa mogła być znana Krasickiemu z bajki księcia L. J. Manciniego de Nivernais Le Chien battu (VI 3)(Górski, s.213; Kleiner, 1956, s.175). + Sługa, ZwierzętaPies szczekał na złodzieja, całą noc się trudził;/ +Obili go nazajutrz, że pana obudził,/ +Spał smaczno drugiej nocy, złodzieja nie czekał;/ +Ten dom skradłskradł --- tu: okradł.; psa obili za to, że nie szczekał. + 17. Wół ministerPrawzory tej bajki w zakresie charakterystyki bohaterów (podobnie jak bajki Lew, wół, lis, BN I, 10) można odnaleźć u Pilpaja, którego Krasicki znał z wydań posiadanych w bibliotece (Górski, s. 204); por. Gołębie (BN II, l). + WładzaKiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie,/ +Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie./ +Jednostajność na koniec monarchę znudziła;/ +Dał miejsce woła małpie lew, bo go bawiła./ +Dwór był kontent, kontenci poddani --- z początku;/ +Ustała wkrótce radość --- nie było porządku./ +Pan się śmiał, śmiał minister, płakał lud ubogi./ +Kiedy więc coraz większe nastawały trwogi,/ +Zrzucono z miejsca małpę. Żeby złemu radziłŻeby złemu radził --- żeby zaradził złemu.,/ +Wzięto lisa: ten pana i poddanych zdradził./ +Nie osiedział się zdrajca i ten, który bawił:/ +Znowu wół był ministrem i wszystko naprawił. + 18. Lew pokorny + WładzaŹle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworzeKrytyka pańskiego dworu zawarta we wstępnej maksymie tej bajki była przedmiotem wielu wypowiedzi literackich Krasickiego, zwłaszcza w satyrach../ +Lew, chcąc wszystkich przeświadczyć o swojej pokorze,/ +Kazał się jawnie ganić. Rzekł lis: ,,Jesteś winny,/ +Boś zbyt dobry, zbyt łaskaw, zbytnie dobroczynny"./ +Owca widząc, że kontent, gdy liszka ganiła,/ +Rzekła: ,,Okrutnyś, żarłok, tyran". --- Już nie żyła. + 19. Mądry i głupi + Nie nowina, że głupi mądrego przegadał;/ +Kontent więc, iż uczony nic nie odpowiadał,/ +Tym bardziej jeszcze krzyczeć przeraźliwie począł;/ +Na koniec, zmordowany, gdy sobie odpoczął,/ +Rzekł mądry, żeby nie był w odpowiedzi dłużny:/ +,,Wiesz, dlaczego dzwon głośny? Bo wewnątrz jest próżny"Wiesz, dlaczego dzwon głośny? Bo wewnątrz jest próżny. --- aforyzm zawarty w tym wierszu stał się obiegowym zwrotem przysłowiowym.. + 20. Orzeł i sowaBajka ta jest (ze zmianą postaci) naśladowaniem utworu A. Houdara de la Motte'a Le Linx; et la Taupe (III 20), w którym bajeczny ostrowidz żałujący kreta, że jest ślepy, ginie od strzały, której świst kret usłyszał (Kleiner, 173). + Na jednym drzewie orzeł gdy z sową nocował,/ +Że tylko w nocy widzi, bardzo jej żałował./ +Dziękowała mu sowa za politowanie./ +Wtem, uprzedzając jeszcze zorzazorza --- zorze (zob. BP III, 13). i świtanie,/ +Wkradł się strzelec pod drzewo; sowa to postrzegła/ +I do orła natychmiast z przestrogą pobiegła./ +Uszli śmierci; a wtenczas rzekł orzeł do sowy:/ +,,Gdybyś nie była ślepą, nie byłbym ja zdrowy". + 21. Kałamarz i pióroInspirację bajki widziano (Górski, s.215; Kleiner, 1956, s.174) w utworze B. Imberta o piórze literata (La Plume d'un Bel--esprit, II 3), które pyszni się tym, że napisało książkę i dopiero fotel pisarza uświadamia mu fałszywość tego przekonania. + PróżnośćPowadził się kałamarz na stoliku z piórem,/ +Kto świeżo napisanej księgi był autorem./ +Nadszedł ten, co ją pisał, rozśmiał się z bajarzów./ +Wieleż takich na świecie piór i kałamarzów. + 22. Groch przy drodze + Oszukany gospodarz turbował się srodze:/ +Zjedli mu przechodzący groch zeszłyzeszły --- wzeszły, tu: wzrosły. przy drodze./ +Chcąc wetowaćwetować --- powetować, wyrównać stratę. i pewnym cieszyć się profitemprofit --- korzyść, zysk.,/ +Drugiego roku wszystek groch posiał za żytem./ +Przyszło zbierać; gdy mniemał mieć korzyść obfitą,/ +Znalazł i groch zjedzony, i stłoczone żyto./ +UmiarkowanieNiech się miary trzymają i starzy, i młodzi:/ +I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi. + 23. Słowik i szczygieł + Rzekł szczygieł do słowika, który cicho siedział:/ +,,Szkoda, że krótko śpiewasz". Słowik odpowiedział:/ +,,Co mi dała natura, wypełniam to wiernie./ +Lepiej krótko, a dobrze, niż długo, a miernie." + Praca24. Wól i mrówki + Wół się śmiał widząc mrówki w małej pracy skrzętne;/ +Wtem usłyszał od jednej te słowa pamiętne:/ +,,Z umysłuz umysłu --- ze sposobu pojmowania. pracujących szacunekszacunek --- tu: ocena. roboty!/ +Ty pracujesz, bo musisz; my mrówki --- z ochoty". + Pozycja społeczna, Przyjaźń25. Tulipan i fiałek + Tulipan okazały patrzał na to krzywo,/ +Że fijałek w przyjaźni zostawał z pokrzywą./ +Nadszedł pan do ogrodu tegoż właśnie rana;/ +Widząc, że pięknie zeszedłzeszedł --- wzeszedł, tu: wzrósł., urwał tulipana./ +A gdy się do bukietu i fijałek zdarzył,/ +Chciał go zerwać, ale się pokrzywą oparzył./ +Patrzał na to tulipan, mądry poniewczasie,/ +I poznał, że przyjaciel, choć nierówny, zda się. + 26. Furman i motylKrasicki wskazał jako źródło przekładu bajkę Ch. F. Gellerta Le Papillon et le Voiturier (Bernacki, s.496), której w zbiorach bajek tego pisarza nie odnaleziono. Kleiner twierdził --- dość dowolnie --- że bajka ,,pewne rysy zawdzięcza" Lafontaine'owi (Le Coche et la Mouche, VII 9)(Kleiner, 1956, s.172). + Wyrzuty sumieniaUgrzązł wóz, ani ruszyć już się nie mógł w błocie;/ +Ustał furman, ustały i konie w robocie./ +Motyl, który na wozie siedział wtenczas prawie,/ +Sądząc, że był ciężarem w takowej przeprawie,/ +Pomyśli sobie: ,,Litość nie jest złym nałogiem"./ +Zleciał i rzekł do chłopa: ,,Jedźże z Panem Bogiem!" + + + + +