X-Git-Url: https://git.mdrn.pl/wolnelektury.git/blobdiff_plain/079de6d7b845cfc2938c913795a1ef743f3a36cf..3199cbfa76c763b4082b5a8d8f971d74f67e27c0:/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml diff --git a/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml b/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml deleted file mode 100644 index 1ee6c632e..000000000 --- a/books/Bajki_i_przypowiesci_Czesc_trzecia.xml +++ /dev/null @@ -1,247 +0,0 @@ - - - - - Krasicki, Ignacy - Bajki i przypowieści (3) - Bajki i przypowieści - Goliński, Zbigniew - Sekuła, Aleksandra - Sutkowska, Olga - Gałecki, Dariusz - Fundacja Nowoczesna Polska - Oświecenie - Epika - Bajka - Przypowieść - Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Partnerem projektu jest Prokom Software SA. Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN. - LINK DO STRONY W SERWISIE WOLNELEKTURY.PL - http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=3044&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl - Krasicki, Ignacy (1735-1801), Bajki, oprac. Zbigniew Goliński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków, 1975 - Domena publiczna - Ignacy Krasicki zm. 1801 - 1801 - xml - text - text - 2007-11-29 - SP2 - G - L - pol - - - - - - - Ignacy Krasicki - Bajki i przypowieści. Część trzecia - - - - - - - 1. Słoń i pszczoła - Obraz świata, Pozycja społecznaNiechaj się nigdy słaby na mocnych nie dąsa!/ -Zaufana tym pszczoła, że dotkliwie kąsa,/ -Widząc, iż słoń ogromny na łące się pasie,/ -A na nią nie uważa, choć przybliżyła się,/ -Chciała go za to skarać. Gdy kąsać poczęła,/ -Cóż się stało? Słoń nie czuł, a pszczoła zginęła. - 2. Lis i osieł - Przyjaźń, SprawiedliwośćLis stary, wielki oszust, sławny swym rzemiosłem,/ -Że nie miał przyjaciela, narzekał przed osłem./ -,,Sameś sobie w tym winien --- rzekł mu osieł na to ---/ -Jakąś sobie zgotował, obchodź się zapłatą"./ -Głupi ten, co wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela:/ -Umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjacielaZ maksym na temat przyjaźni, wśród wynotowanych przez Krasickiego ze Zdań filozofów, najbliższe poincie bajki jest zdanie Epikura: ,,Największą jest słodyczą życia przyjaciel wierny; znaleźć go największe szczęście" (Uwagi, s. 211).. - 3. Oracze i JowiszTemat jest pokrewny z bajką Lafontaine'a Jupiter et le Métayer (VI 4)(Górski, s.217; Kleiner, 1956, s.172); jest to jedyne pełniejsze zapożyczenie od bajkopisarza francuskiego w zbiorze Bajek i przypowieści. - Natura, ReligiaPosiał jeden na górze, a drugi na dole./ -Rzekł pierwszy: ,,Pragnę deszczu"; drugi: ,,Suszą wolę"./ -Kiedy się więc z prośbami poczęli rozwodzić,/ -Jowisz, chcąc obu żądzy obficie dogodzić,/ -Ustawicznie niziny suszył, góry moczył./ -Przyszło zbierać, aż każdy poznał, że wykroczył:/ -Bo zboże, traktowane w kontrw kontr --- przeciwnie. swojej naturze,/ -Spaliło się w nizinie, wymokło na górze. - 4. Dziecię i ojciecBajka jest być może ,,celowo skonstruowanym pendant do bajki Lafontaine'a o służebnicach i kogucie [La Vieille et les deux Servantes, (V 6) świeżo przyswojonej przez Trembeckiego [Pani i dziewki], w której dwie służebnice duszą koguta, który je co dzień budzi wczesnym rankiem, ale przez to pogarszają swój los: stara a skąpa chlebodawczyni budzi je teraz jeszcze wcześniej"(Kleiner, 1956, s.180). - Kondycja ludzka, Los, Dziecko, Ojciec, PrzemocBił ojciec rózgą dziecię, że się nie uczyło;/ -Gdy odszedł, dziecię rózgę ze złości spaliło./ -Wkrótce znowu Jaś krnąbrny na plagi zarobił,/ -Ojciec rózgi nie znalazł; --- i kijem go obił. - 5. Diament i kryształ - Nieśmiertelność, Pozycja społeczna, PróżnośćDarmo tym być, do czego kto się nie urodził./ -Kryształ brylantowanybrylantowany --- imitujący brylant dzięki odpowiedniej obróbce szlifierskiej.wielu oczy zwodził;/ -Gdy się więc nad rubiny i szmaragiszmaragi (dawna oboczna postać) --- szmaragdy. drożyłdrożyć się --- tu: cenić się, wynosić.,/ -Ktoś prawdziwy dyjament z nim obok położył./ -Zgasł kryształ; a co niegdyś jaśniał u obrączki,/ -Ledwo go potem złotnik chciał zażyć do sprzączkido sprzączki --- chodzi o sprzączkę u trzewika; ozdoby te były wykonywane z pośledniejszych kamieni ze względu na łatwość ich zniszczenia lub zgubienia.. - 6. DewotkaByć może pomysł dewotki znalazł Krasicki w bajce Ch. F. Gellerta Die Betschwester (Górski, s.211; Kleiner, 1956, s.175); Wolno się w niej dopatrzeć również rozwiniętej charakterystyki molierowskiej z Mizantropa (akt III, sc. 5): ,,Jest skrajnie skrupulatna w dobrym odmawianiu modlitwy, ale bije służbę i nie płaci jej wcale"(Kleiner, 1956, s.160). - Obyczaje, Religia, Sługa, ŚwiętoszekDewotce służebnica w czymsiś przewiniła/ -Właśnie natenczas, kiedy pacierze kończyła./ -Obróciwszy się przeto z gniewem do dziewczyny,/ -Mówiąc właśnie te słowa: ,,...i odpuść nam winy,/ -Jako my odpuszczamy", biła bez litości./ -Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności! - 7. Bogacz i żebrak - Bieda, Bogactwo, Los, ObyczajeŻebrak panu tłustemu gdy się przypatrował,/ -Płakał; tegoż wieczora tłusty zachorował:/ -Pękł z sadła. Dziedzic po nim gdy jałmużny sypiegdy jałmużny sypie --- obyczaj rozdawania jałmużny (w gotowiźnie) w czasie uroczystości żałobnych był powszechny zarówno na pogrzebach królewskich, jak też szlachty, zwłaszcza bogatszej../ -Śmiał się żebrak nazajutrz i upił na stypieupił [się] na stypie --- nadużywanie trunków podczas stypy było zjawiskiem powszechnym.. - 8. KsięgiBajka jest przetworzeniem apologu B. Imberta L'Infolio et l'Almanach (I 15)(Górski, s.251---252; Kleiner, 1956, s.174 i 182). - HistoriaW pewnej bibliotece, gdzie była, nie pomnę,/ -Powadziły sięPowadziły się --- pokłóciły się. księgi; a że niezbyt skromne,/ -Łajały się do woli różnymi języki./ -Wchodzi bibliotekarz, pyta się kronikikronika --- gatunek historiograficzny uprawiany szeroko aż po wiek XVI, do którego myśl historyczna oświecenia odnosiła się krytycznie.:/ -,,Dlaczego takie wrzaski?" --- ,,Dlatego się swarzemswarzem --- swarzymy, kłócimy.,/ -Iżeś mnie śmiał położyć obok z kalendarzemz kalendarzem --- kalendarze XVIII--wieczne celowały m.in. w prognostykach, a więc przepowiedniach nie tylko pogody, ale wszelkich klęsk elementarnych, wpływu ciał niebieskich na losy i zdrowie ludzi, wieściły różne nadzwyczajne przypadki. Do najbardziej znanych kalendarzy należały wydawane przez S. Duńczewskiego, profesora Akademii Zamojskiej. Kalendarze tego typu były przedmiotem ostrej nieraz krytyki ludzi oświecenia."./ -,,Wszystko się tu porządnie --- rzekł jej --- posadziło:/ -On zmyśla to, co będzie, ty zmyślasz, co było". - 9. HipokrytKrasicki oznaczył, że bajka jest przekładem: Hipocrite --- traduit(Bernacki, s.493); literackich opracowań tematu hipokryty wskazano kilka: najbliższą Krasickiemu jest bajka J. J. Boisarda Le Bonze et le Chien, III 23 (Fables, Paris 1777)(Górski, s.214; Kleiner, 1956, s.174). Tytuł: Hipokryt --- Krasicki używał obocznych postaci tego rzeczownika: hipokryt, hipokryta; tytuł w rękopisie fromborskim brzmi: Hipokryta. - Obyczaje, ZemstaMniej szkodzi impet jawny niźli złość ukryta./ -Ukąsił idącego brytan hipokryta./ -Rzekł nabożniś: ,,Psa obić nie bardzo się godzi,/ -Zemścijmy się inaczej, lepiej to zaszkodzi"./ -Jakoż widząc, że ludzie za nim nadchodzili,/ -Krzyknął na psa, że wściekły; w punkcie go zabili. - 10. Dąb i małe drzewka - Drzewo, Kondycja ludzkaOd wieków trwał na puszczy dąb jeden wyniosły;/ -W cieniu jego gałęzi małe drzewka rosły./ -A że w swojej postaci był nader wspaniały,/ -Że go doróść nie mogły, wszystkie się gniewały./ -Przyszedł czas i na dęba pełnić srogie losypełnić srogie losy --- zakończyć życie.;/ -Słysząc, że mu fatalnefatalne --- złowieszcze, złowróżbne, tu: zgubne. zadawano ciosy,/ -Cieszyły się niewdzięczne. Wtem upadł dąb stary,/ -Połamał małe drzewka swoimi konary. - 11. Wilk i owceTraktat wilka z owcami był w bajkopisarstwie motywem obiegowym; Górski wskazał m. in. zbiory J. L. Camerariusa i P. Neveleta oraz u Lafontaine'a bajkę Les Loups et les Brebis (III 13)(Górski, s.207). - Cierpienie, Przemoc, Sprawiedliwość, ZdradaChoć przykro, trzeba cierpieć; choć boli, wybaczyć,/ -Skoro tylko kto umie rzecz dobrze tłumaczyć./ -Wszedł wilk w traktat z owcami. O co? O ich skórę;/ -Szło o rzeczSzło o rzecz --- szło o wielką, ważną sprawę.. Widząc owce dobrą koniunkturę/ -Tak go dobrze ujęły, tak go opisałyopisały --- tu: ujęły w odpowiednie punkty traktatu.,/ -Iż się już odtąd więcej o siebie nie bały./ -W kilka dni ten, co owczej skóry zawżdy pragnie,/ -WidocznieWidocznie --- tu: na widoku, na oczach wszystkich., wśród południa, zjadł na polu jagnię./ -Owce w krzyk! A wilk na to: ,,Po cóż narzekacie./ -Wszak nie masz o jagniętach i wzmianki w traktacie"./ -Udusił potem owcę: krzyk na wilka znowu;/ -Wilk rzecze: ,,Ona sama przyszła do połowu"przyszła do połowu --- dała się złapać../ -NiezabawemNiezabawem --- niebawem. krzyk znowu i skargi na wilkaPor. w. 12 w AF: Nowy kazus do nowej rozprawy przymusił: / ,,Traktat pisze bym nie gryzł, jam owce udusił"./ -Wprzód jedną, teraz razem zabił owiec kilka./ -,,Drudzy rwali --- wilk rzecze --- jam tylko pomagał"./ -I tak, kiedy się coraz większy hałas wzmagał,/ -Czyli szedł wstępnym bojem, czy się cicho skradał,/ -Zawżdy się wytłumaczył --- a owce pozjadał. - 12. KartownikKartownik --- karciarz. Jeżeli Krasicki był czytelnikiem L. P. Buirette de Belloya (1727---1775), to znalazł w jego wierszach schemat wyzyskany w Kartowniku: ,,pijak apostrofujacy gwałtownie butelkę, kończy wezwaniem, by dała mu się napić" (Oeuvres complétes, Paris 1787, t. 6 ; tytuł: L'lvrogne et la Bouteille(Kleiner, 1956, s.175). Ten sam schemat zastosowany został w bajce Pijak (BP P 2) odpowiadającej bezpośrednio wskazanemu wzorcowi, czego Kleiner nie posiadający kompletu bajek i przypowieści w jednej edycji nie uwzględnił. Tytuł: Kartownik / Szuler AF. - Zgrał się szuler w chapankęchapanka --- gra w karty popularna w Polsce w XVIII w., a siedząc przy stole,/ -Zdarł pamfila z kinalem, spalił pancerolępamfil (także panfil), kinal, pancerola --- nazwy kart w chapance (pochodzenie franc. i wł.), które w układzie atutowym odpowiadały waletowi treflowemu, waletowi kierowemu i szóstce pikowej.,/ -Uspokoiwszy zatem rozjuszone żądze,/ -Zebrawszy w małej reszcie ostatnie pieniądze,/ -Zaczął kartom złorzeczyć, słuchaczom probowaćprobować --- dowodzić, przekonywać.,/ -Jak wiele mogą w kunszciekunszt --- sztuka, tu: zabawa. przemierzłym szkodowaćszkodować --- ponosić straty.;/ -Jak gubi młodych, starych pożądliwość taka./ -Skończył, wziął karty w ręce i... zaczął tryszakatryszak --- dawna hazardowa gra w karty.. - 13. Potok i rzeka - Czas, Los, Woda Potok szybko bieżący po pięknej dolinie/ -Wymawiał wielkiej rzece, że pomału płynie./ -Rzekła rzeka: ,,Nim zejdą porankowe zorzazorza --- l. mn. od dawnej formy l.p. zorze.,/ -Ty prędko, ja pomału wpadniemy do morza" - 14. Lis i wilkMotyw lisa w jamie, znany zwłaszcza z bajki Lafontaine'a Le Renard et le Bouc (III 5), uzyskał tu zupełnie odmienne opracowanie: lis zamiast otrzymać pomoc, usłyszał morał; por. Wilk i owce (BP IV, 29). - Wpadł lis w jamę, wilk nadszedł, a widząc w złym stanie,/ -Oświadczył mu żal szczery i politowanie./ -,,Nie żałuj --- lis zawołał --- chciej lepiej ratować"./ -,,Zgrzeszyłeś, bracie lisie, trzeba pokutować"./ -I nadgrodanadgroda --- nagroda., i kara zarówno się mierzy:/ -Kto nikomu nie wierzył, nikt temu nie wierzy. - 15. Wino i woda - Chłop, Szlachcic, Wino, WodaPrzymawiało jednego czasu wino wodzie:/ -,,Ja panom, a ty chłopom jesteś ku wygodzie"./ -,,Nie piłoby cię państwo --- rzecze woda skromnie ---/ -Gdyby nie chłop dał na cię, co chodzi pić do mnie". - 16. Pan i piesHistoria obitego psa mogła być znana Krasickiemu z bajki księcia L. J. Manciniego de Nivernais Le Chien battu (VI 3)(Górski, s.213; Kleiner, 1956, s.175). - Sługa, ZwierzętaPies szczekał na złodzieja, całą noc się trudził;/ -Obili go nazajutrz, że pana obudził,/ -Spał smaczno drugiej nocy, złodzieja nie czekał;/ -Ten dom skradłskradł --- tu: okradł.; psa obili za to, że nie szczekał. - 17. Wół ministerPrawzory tej bajki w zakresie charakterystyki bohaterów (podobnie jak bajki Lew, wół, lis, BN I, 10) można odnaleźć u Pilpaja, którego Krasicki znał z wydań posiadanych w bibliotece (Górski, s. 204); por. Gołębie (BN II, l). - WładzaKiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie,/ -Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie./ -Jednostajność na koniec monarchę znudziła;/ -Dał miejsce woła małpie lew, bo go bawiła./ -Dwór był kontent, kontenci poddani --- z początku;/ -Ustała wkrótce radość --- nie było porządku./ -Pan się śmiał, śmiał minister, płakał lud ubogi./ -Kiedy więc coraz większe nastawały trwogi,/ -Zrzucono z miejsca małpę. Żeby złemu radziłŻeby złemu radził --- żeby zaradził złemu.,/ -Wzięto lisa: ten pana i poddanych zdradził./ -Nie osiedział się zdrajca i ten, który bawił:/ -Znowu wół był ministrem i wszystko naprawił. - 18. Lew pokorny - WładzaŹle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworzeKrytyka pańskiego dworu zawarta we wstępnej maksymie tej bajki była przedmiotem wielu wypowiedzi literackich Krasickiego, zwłaszcza w satyrach../ -Lew, chcąc wszystkich przeświadczyć o swojej pokorze,/ -Kazał się jawnie ganić. Rzekł lis: ,,Jesteś winny,/ -Boś zbyt dobry, zbyt łaskaw, zbytnie dobroczynny"./ -Owca widząc, że kontent, gdy liszka ganiła,/ -Rzekła: ,,Okrutnyś, żarłok, tyran". --- Już nie żyła. - 19. Mądry i głupi - Nie nowina, że głupi mądrego przegadał;/ -Kontent więc, iż uczony nic nie odpowiadał,/ -Tym bardziej jeszcze krzyczeć przeraźliwie począł;/ -Na koniec, zmordowany, gdy sobie odpoczął,/ -Rzekł mądry, żeby nie był w odpowiedzi dłużny:/ -,,Wiesz, dlaczego dzwon głośny? Bo wewnątrz jest próżny"Wiesz, dlaczego dzwon głośny? Bo wewnątrz jest próżny. --- aforyzm zawarty w tym wierszu stał się obiegowym zwrotem przysłowiowym.. - 20. Orzeł i sowaBajka ta jest (ze zmianą postaci) naśladowaniem utworu A. Houdara de la Motte'a Le Linx; et la Taupe (III 20), w którym bajeczny ostrowidz żałujący kreta, że jest ślepy, ginie od strzały, której świst kret usłyszał (Kleiner, 173). - Na jednym drzewie orzeł gdy z sową nocował,/ -Że tylko w nocy widzi, bardzo jej żałował./ -Dziękowała mu sowa za politowanie./ -Wtem, uprzedzając jeszcze zorzazorza --- zorze (zob. BP III, 13). i świtanie,/ -Wkradł się strzelec pod drzewo; sowa to postrzegła/ -I do orła natychmiast z przestrogą pobiegła./ -Uszli śmierci; a wtenczas rzekł orzeł do sowy:/ -,,Gdybyś nie była ślepą, nie byłbym ja zdrowy". - 21. Kałamarz i pióroInspirację bajki widziano (Górski, s.215; Kleiner, 1956, s.174) w utworze B. Imberta o piórze literata (La Plume d'un Bel--esprit, II 3), które pyszni się tym, że napisało książkę i dopiero fotel pisarza uświadamia mu fałszywość tego przekonania. - PróżnośćPowadził się kałamarz na stoliku z piórem,/ -Kto świeżo napisanej księgi był autorem./ -Nadszedł ten, co ją pisał, rozśmiał się z bajarzów./ -Wieleż takich na świecie piór i kałamarzów. - 22. Groch przy drodze - Oszukany gospodarz turbował się srodze:/ -Zjedli mu przechodzący groch zeszłyzeszły --- wzeszły, tu: wzrosły. przy drodze./ -Chcąc wetowaćwetować --- powetować, wyrównać stratę. i pewnym cieszyć się profitemprofit --- korzyść, zysk.,/ -Drugiego roku wszystek groch posiał za żytem./ -Przyszło zbierać; gdy mniemał mieć korzyść obfitą,/ -Znalazł i groch zjedzony, i stłoczone żyto./ -UmiarkowanieNiech się miary trzymają i starzy, i młodzi:/ -I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi. - 23. Słowik i szczygieł - Rzekł szczygieł do słowika, który cicho siedział:/ -,,Szkoda, że krótko śpiewasz". Słowik odpowiedział:/ -,,Co mi dała natura, wypełniam to wiernie./ -Lepiej krótko, a dobrze, niż długo, a miernie." - Praca24. Wól i mrówki - Wół się śmiał widząc mrówki w małej pracy skrzętne;/ -Wtem usłyszał od jednej te słowa pamiętne:/ -,,Z umysłuz umysłu --- ze sposobu pojmowania. pracujących szacunekszacunek --- tu: ocena. roboty!/ -Ty pracujesz, bo musisz; my mrówki --- z ochoty". - Pozycja społeczna, Przyjaźń25. Tulipan i fiałek - Tulipan okazały patrzał na to krzywo,/ -Że fijałek w przyjaźni zostawał z pokrzywą./ -Nadszedł pan do ogrodu tegoż właśnie rana;/ -Widząc, że pięknie zeszedłzeszedł --- wzeszedł, tu: wzrósł., urwał tulipana./ -A gdy się do bukietu i fijałek zdarzył,/ -Chciał go zerwać, ale się pokrzywą oparzył./ -Patrzał na to tulipan, mądry poniewczasie,/ -I poznał, że przyjaciel, choć nierówny, zda się. - 26. Furman i motylKrasicki wskazał jako źródło przekładu bajkę Ch. F. Gellerta Le Papillon et le Voiturier (Bernacki, s.496), której w zbiorach bajek tego pisarza nie odnaleziono. Kleiner twierdził --- dość dowolnie --- że bajka ,,pewne rysy zawdzięcza" Lafontaine'owi (Le Coche et la Mouche, VII 9)(Kleiner, 1956, s.172). - Wyrzuty sumieniaUgrzązł wóz, ani ruszyć już się nie mógł w błocie;/ -Ustał furman, ustały i konie w robocie./ -Motyl, który na wozie siedział wtenczas prawie,/ -Sądząc, że był ciężarem w takowej przeprawie,/ -Pomyśli sobie: ,,Litość nie jest złym nałogiem"./ -Zleciał i rzekł do chłopa: ,,Jedźże z Panem Bogiem!" - - - - -