Updated books in repository.

[wolnelektury.git] / books / krasinski_nie-boska_komedia.txt

-----
Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl/). Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.
Ten utwór nie jest chroniony prawem autorskim i znajduje się w domenie publicznej, co oznacza, że możesz go swobodnie wykorzystywać, publikować i rozpowszechniać.
Źródło:
-----

AUTOR: 
TYTUŁ: 











Zygmunt Krasiński

Nie—boska komedia


„Do błędów, nagromadzonych przez przodków, dodali to, czego nie znali ich przodkowie — wahanie się i bojaźń; — i stało się zatem, — że zniknęli z powierzchni ziemi i wielkie milczenie jest po nich”.

Bezimienny


„To be, or not to be, that is the question”.

Hamlet



Poświęcone Marii









CZĘŚĆ PIERWSZA


Gwiazdy wokoło twojej głowy — pod twoimi nogi fale morza — na falach morza tęcza przed tobą pędzi i rozdziela mgły — co ujrzysz, jest twoim — brzegi, miasta i ludzie tobie się przynależą — niebo jest twoim — chwale twojej niby nic nie zrówna. —





Ty grasz cudzym uszom niepojęte rozkosze. — Splatasz serca i rozwiązujesz gdyby wianek, igraszkę palców twoich — łzy wyciskasz — suszysz je uśmiechem i na nowo uśmiech strącasz z ust na chwilę — na chwil kilka — czasem na wieki. — Ale sam co czujesz? — ale sam co tworzysz? — co myślisz? — Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością. — Biada ci — biada! — Dziecię, co płacze na łonie mamki — kwiat polny, co nie wie o woniach swoich, więcej ma zasługi przed Panem od ciebie. —





Skądżeś powstał, marny cieniu, który znać o świetle dajesz, a światła nie znasz, nie widziałeś, nie obaczysz? Kto cię stworzył w gniewie lub w ironii? — Kto ci dał życie nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim zagrząźniesz w błoto, nim jak płaz pójdziesz czołgać i zadusić się mułem? — Tobie i niewieście jeden jest początek —





Ale i ty cierpisz, choć twoja boleść nic nie utworzy, na nic się nie zda. — Ostatniego nędzarza jęk policzon między tony harf niebieskich. — Twoje rozpacze i westchnienia opadają na dół i Szatan je zbiera, dodaje w radości do swoich kłamstw i złudzeń — a Pan je kiedyś zaprzeczy, jako one zaprzeczyły Pana. —





Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Piękności i Zbawienia. — Ten tylko nieszczęśliwy, kto na światach poczętych, na światach, mających zginąć, musi wspominać lub przeczuwać ciebie — bo jedno tych gubisz, którzy się poświęcili tobie, którzy się stali żywymi głosami twej chwały. —





Błogosławiony ten, w którym zamieszkałaś, jak Bóg zamieszkał w świecie, niewidziany, niesłyszany, w każdej części jego okazały, wielki, Pan, przed którym się uniżają stworzenia i mówią: „On jest tutaj”. — Taki cię będzie nosił gdyby gwiazdę na czole swoim, a nie oddzieli się od twej miłości przepaścią słowa. — On będzie kochał ludzi i wystąpi mężem pośród braci swoich. — A kto cię nie dochowa, kto zdradzi za wcześnie i wyda na marną rozkosz ludziom, temu sypniesz kilka kwiatów na głowę i odwrócisz się, a on zwiędłymi się bawi i grobowy wieniec splata sobie przez całe życie. — Temu i niewieście jeden jest początek.









ANIOŁ STRÓŻ
        
                Pokój ludziom dobrej woli — błogosławiony pośród stworzeń, kto ma serce — on jeszcze zbawion być może. — Żono dobra i skromna, zjaw się dla niego — i dziecię niechaj się urodzi w domu waszym. —
        
                przelatuje
        


CHÓR ZŁYCH DUCHÓW
        
                W drogę, w drogę, widma, lećcie ku niemu! — Ty naprzód, ty na czele, cieniu nałożnicy, umarłej wczoraj, odświeżony w mgle i ubrany w kwiaty, dziewico, kochanko poety, naprzód. —
        
                
                
                W drogę i ty, sławo, stary orle wypchany w piekle, zdjęty z palu, kędy cię strzelec zawiesił w jesieni — leć i roztocz skrzydła, wielkie, białe od słońca, nad głową poety. —Z naszych sklepów wynidź, spróchniały obrazie Edenu, dzieło Belzebuba — dziury zalepiem i rozwiedziemy pokostem — a potem, płótno czarodziejskie, zwiń się w chmurę i leć do poety — wnet się rozwiąż naokoło niego, opasz go skałami i wodami, na przemian nocą i dniem. — Matko naturo, otocz poetę!
        


Wieś — kościół — nad kościołem Anioł Stróż się kołysze.


[ANIOŁ STRÓŻ]
        
                Jeśli dotrzymasz przysięgi na wieki, będziesz bratem moim w obliczu Ojca niebieskiego.
                
                znika
        

        
Wnątrz kościoła — świadki — gromnica na ołtarzu. —


KSIĄDZ
        
                ślub daje
        
                Pamiętajcie na to. —
        


Wstaje para — Mąż ściska ręką żony i oddaje ją krewnemu — wszyscy wychodzą — on sam zostaje w kościele.


[MĄŻ]
        
                Zstąpiłem do ziemskich ślubów, bom znalazł tę, o której marzyłem — przeklęstwo mojej głowie, jeśli ją kiedy kochać przestanę. —
        





Komnata pełna osób — bal — muzyka — świece — kwiaty. — Panna Młoda walcuje i po kilku okręgach staje, przypadkiem napotyka męża w tłumie i głowę, opiera na jego ramieniu.


PAN MŁODY
        
                Jakżeś mi piękna w osłabieniu swoim — w nieładzie kwiaty i perły na włosach twoich — płoniesz ze wstydu i znużenia — o, wiecznie, wiecznie będziesz pieśnią moją. —
        


PANNA MŁODA
        
                Będę wierną żoną tobie, jako matka mówiła, jako serce mówi. — Ale tyle ludzi jest tutaj — tak gorąco i huczno. —
        


PAN MŁODY
        
                Idź z raz jeszcze w taniec, a ja tu stać będę i patrzeć na cię, jakem nieraz w myśli patrzał na sunących aniołów. —
        


PANNA MŁODA
        
                Pójdę, jeśli chcesz, ale już sił prawie nie mam. —
        


PAN MŁODY
        
                Proszę cię, moje kochanie. —
        


Taniec i muzyka.





Noc pochmurna — Duch zły pod postacią dziewicy, lecąc —


[DUCH ZŁY]
        
                Niedawnom jeszcze biegała po ziemi w taką samą porę — teraz gnają mnie czarty i każą świętą udawać. —
        
                leci nad ogrodem
        
                Kwiaty, odrywajcie się i lećcie do moich włosów. —
        
                leci nad cmentarzem
        
                Świeżość i wdzięki umarłych dziewic, rozlane w powietrzu, płynące nad mogiłami, lećcie do jagód moich. —
        
                
                
                Tu czarnowłosa się rozsypuje — cienie jej puklów, zawiśnijcie mi nad czołem. — Pod tym kamieniem zgasłych dwoje ócz błękitnych — do mnie, do mnie ogień, co tlał w nich! — Za tymi kraty sto gromnic się pali — księżnę dziś pochowano — suknio atłasowa, biała jak mleko,oderwij się od niej! — Przez kraty leci suknia do mnie, trzepocząc się jak ptak — a dalej, a dalej. —
        





Pokój sypialny — lampa nocna stoi na stole i blisko oświeca Męża śpiącego obok Żony. —


MĄŻ
        
                przez sen
        
                Skądże przybywasz, nie widziana, nie słyszana od dawna — jak woda płynie, tak płyną twoje stopy, dwie fale białe — pokój świątobliwy na skroniach twoich — wszystko, com marzył i kochał, zeszło się w tobie.
                
                przebudza się
                
                Gdzież jestem! — ha, przy żonie — to moja żona. —
                
                wpatruje się w Żonę.
                
                Sądziłem, że to ty jesteś marzeniem moim, a otóż po długiej przerwie wróciło ono i różnym jest od ciebie. — Ty dobra i miła, ale tamta... Boże — co widzę — na jawie —
        


DZIEWICA
        
                Zdradziłeś mnie.
        
                znika
        


MĄŻ
        
                Przeklęta niech będzie chwila, w której pojąłem kobietę, w której opuściłem kochankę lat młodych, myśl myśli moich, duszę duszy mojej...
        


ŻONA
        
                przebudza się
        
                Co się stało — czy już dzień — czy powóz zaszedł? — Wszak mamy jechać dzisiaj po różne sprawunki. —
        


MĄŻ
        
                Noc głucha — śpij — śpij głęboko. —
        


ŻONA
        Możeś zasłabł nagle, mój drogi? Wstanę i dam ci eteru
        


MĄŻ
        
                Zaśnij. —
        


ŻONA
        
                Powiedz mi, drogi, co masz, bo głos twój niezwyczajny i gorączką nabiegły ci jagody. —
        


MĄŻ
        
                zrywając się
        
                Świeżego powietrza mi trzeba. — Zostań się — przez Boga, nie chodź za mną — nie wstawaj, powiadam ci raz jeszcze. —
                
                wychodzi
        





Ogród przy świetle księżyca — za parkanem kościół. —


MĄŻ
        
                Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałym, snem żarłoków, snem fabrykanta Niemca przy żonie Niemce — świat cały jakoś zasnął wokoło mnie na podobieństwo moje — jeździłem po krewnych, po doktorach, po sklepach, a że dziecię ma się mi narodzić, myślałem o mamce. —
        
        
        Bije druga na wieży kościoła.
        
        
                Do mnie, państwa moje dawne, zaludnione, żyjące, garnące się pod myśl moją — słuchające natchnień moich — niegdyś odgłos nocnego dzwonu był hasłem waszym. —
        
                chodzi i załamuje ręce
        
                Boże, czyś Ty sam uświęcił związek dwóch ciał? czyś Ty sam wyrzekł, że nic ich rozerwać nie zdoła, choć dusze się odepchną od siebie, pójdą każda w swoją stronę i ciała, gdyby dwa trupy, zostawią przy sobie? —
                
                
                
                Znowu jesteś przy mnie — o moja — o moja, zabierz mnie z sobą. — Jeśliś złudzeniem, jeślim cię wymyślił, a tyś się utworzyła ze mnie i teraz objawiasz się mnie, niechże i ja będę marą, stanę się mgłą i dymem, by zjednoczyć się z tobą. —
        


DZIEWICA
        
                Pójdzieszli za mną, w którykolwiek dzień przylecę po ciebie? —
        


MĄŻ
        
                O każdej chwili twoim jestem. —
        


DZIEWICA
        
                Pamiętaj. —
        


MĄŻ
        
                Zostań się — nie rozpraszaj się jako sen. — Jeśliś pięknością nad pięknościami, pomysłem nad wszystkimi myśli, czegóż nie trwasz dłużej od jednego życzenia, od jednej myśli? —
        


Okno otwiera się w przyległym domu.


GŁOS KOBIECY
        
                Mój drogi, chłód nocy spadnie ci na piersi; wracaj, mój najlepszy, bo mi tęskno samej w tym czarnym, dużym pokoju. —
        


MĄŻ
        
                Dobrze — zaraz. —
                
                Znikł duch, ale obiecał, że powróci, a wtedy żegnaj mi, ogródku i domku, i ty, stworzona dla ogródka i domku, ale nie dla mnie.
        


GŁOS
        
                Zmiłuj się — coraz chłodniej nad rankiem. —
        


MĄŻ
        
                A dziecię moje — o Boże!

                wychodzi
        





Salon — dwie świece na fortepianie — kolebka z uśpionym dzieckiem w kącie — Mąż rozciągnięty na krześle, z twarzą ukrytą w dłoniach — Żona przy fortepianie.


ŻONA
        
                Byłam u Ojca Beniamina, obiecał mi się na pojutrze. —
        


MĄŻ
        
                Dziękuję ci.
        


ŻONA
        
                Posłałam do cukiernika, żeby kilka tort przysposobił, boś podobno dużo gości sprosił na chrzciny — wiesz — takie czokoladowe, z cyfrą Jerzego Stanisława. —



MĄŻ
        
                Dziękuję ci.
        


ŻONA
        
                Bogu dzięki, że już raz się odbędzie ten obrządek — że Orcio nasz zupełnie chrześcijaninem się stanie — bo choć już chrzczony z wody, zdawało mi się zawsze, że mu nie dostaje czegoś. —
        
                idzie do kolebki
                
                Śpij, moje dziecię — czy już się tobie coś śni, że zrzuciłeś kołderkę — ot, tak — teraz leż tak. — Orcio mi dzisiaj niespokojny — mój maleńki — mój śliczny, śpij. —
        


MĄŻ
        
                na stronie
        
                Parno — duszno — burza się gotuje — rychłoż tam ozwie się piorun, a tu pęknie serce moje? —
        


ŻONA
        
                wraca, siada do fortepianu, gra i przerywa, znowu grać zaczyna i przestaje znowu
        
                Dzisiaj, wczoraj ach! mój ty Boże, i przez cały tydzień, i już od trzech tygodni, od miesiąca słowa nie rzekłeś do mnie — i wszyscy, których widzę, mówią mi, że źle wyglądam. —
        


MĄŻ
        
                na stronie
        
                Nadeszła godzina nic jej nie odwlecze.—
                
                głośno
                
                Zdaje mi się owszem, że dobrze wyglądasz.
        


ŻONA
        
                Tobie wszystko jedno, bo już nie patrzysz na mnie, odwracasz się, kiedy wchodzę, i zakrywasz oczy, kiedy siedzę blisko. — Wczoraj byłam u spowiedzi i przypominałam sobie wszystkie grzechy — a nie mogłam nic znaleźć takiego, co by cię obrazić mogło. —
        


MĄŻ
        
                Nie obraziłaś mnie.
        


ŻONA
        
                Mój Boże — mój Boże!
        


MĄŻ
        
                Czuję, że powinienem cię kochać. —
        


ŻONA
        
                Dobiłeś mnie tym jednym: „powinienem”. — Ach! lepiej wstań i powiedz — „nie kocham” — przynajmniej już będę wiedziała wszystko — wszystko. —
        
                zrywa się i bierze dziecko z kolebki
                
                Jego nie opuszczaj, a ja się na gniew twój poświęcę — dziecko moje kochaj — dziecko moje, Henryku. —
                
                przyklęka
        


MĄŻ
        
                podnosząc
        
                Nie zważaj na to, com powiedział — napadają mnie często złe chwile — nudy. —
        


ŻONA
        
                O jedno słowo cię proszę — o jedną obietnicę tylko — powiedz, że go zawsze kochać będziesz. —
        


MĄŻ
        
                I ciebie, i jego — wierzaj mi.
        


Całuje ją w czoło — a ona go obejmuje ramionami — Wtem grzmot słychać — zaraz potem muzykę — akord po akordzie, i coraz dziksze.


ŻONA
        
                Co to znaczy?
        
                dziecię ciśnie do piersi. Muzyka się urywa.
        


Wchodzi Dziewica.


[DZIEWICA]
        
                O mój luby, przynoszę ci błogosławieństwo i rozkosz — chodź za mną. —
        
                O mój luby, odrzuć ziemskie łańcuchy, które cię pętają. — Ja ze świata świeżego, bez końca, bez nocy. — Jam twoja. —
        


ŻONA
        
                Najświętsza Panno, ratuj mnie! — to widmo blade, jak umarły — oczy zgasłe i głos jak skrzypienie woza, na którym trup leży. —
        


MĄŻ
        
                Twe czoło jasne, twój włos kwieciem przetykany, o luba. —
        


ŻONA
        
                Całun w szmatach opada jej z ramion. —
        


MĄŻ
        
                Światło leje się naokoło ciebie — głos twój raz jeszcze — niechaj zaginę potem. —
        


DZIEWICA
        
                Ta, która cię wstrzymuje, jest złudzeniem. — Jej życie znikome — jej miłość jako liść, co ginie wśród tysiąca zeschłych — ale ja nie przeminę. —
        


ŻONA
        
                Henryku, Henryku, zasłoń mnie, nie daj mnie — czuję siarkę i zaduch grobowy. —
        


MĄŻ
        
                Kobieto z gliny i błota, nie zazdrość, nie potwarzaj — nie bluźń — patrz — to myśl pierwsza Boga o tobie, ale tyś poszła za radą węża i stałaś się, czym jesteś. —
        


ŻONA
        
                Nie puszczę cię. —
        


MĄŻ
        
                O luba! rzucam dom i idę za tobą. —
        
                wychodzi
        


ŻONA
        
                Henryku — Henryku —
        
                mdleje i pada z dzieckiem — drugi grzmot
        





Chrzest — Goście — Ojciec Beniamin — Ojciec Chrzestny — Matka Chrzestna — mamka z dzieckiem — na sofie na boku siedzi Żona — w głębi służący.


PIERWSZY GOŚĆ
        
                po cichu
        
                Dziwna rzecz, gdzie Hrabia się podział. —
        


DRUGI GOŚĆ
        
                Zabałamucił się gdzieś lub pisze. —
        


PIERWSZY GOŚĆ
        
                A Pani blada, niewyspana, słowa do nikogo nie przemówiła.
        


TRZECI GOŚĆ
        
                Chrzest dzisiejszy przypomina mi bale, na które zaprosiwszy gospodarz, zgra się wilią w karty, a potem gości przyjmuje z grzecznością rozpaczy. —
        


CZWARTY GOŚĆ
        
                Opuściłem śliczną księżniczkę — przyszedłem — sądziłem, że będzie sute śniadanie, a zamiast tego, jako Pismo mówi, płacz i zgrzytanie zębów. —
        


OJCIEC BENIAMIN
        
                Jerzy Stanisławie, przyjmujesz olej święty?
        


OJCIEC I MATKA CHRZESTNA
        
                Przyjmuję. —
        


JEDEN Z GOŚCI
        
                Patrzcie, wstała i stąpa, jak gdyby we śnie. —
        


DRUGI GOŚĆ
        
                Roztoczyła ręce przed się i chwiejąc się idzie ku synowi. —
        


TRZECI GOŚĆ
        
                Co mówicie! — Podajmy jej ramię, bo zemdleje. —
        


OJCIEC BENIAMIN
        
                Jerzy Stanisławie, wyrzekasz się Szatana i pychy jego?
        


OJCIEC I MATKA CHRZESTNA
        
                Wyrzekam się. —
        


JEDEN Z GOŚCI
        
                Cyt — słuchajcie. —
        


ŻONA
        
                kładąc dłonie na głowie dziecięcia
        
                Gdzie ojciec twój, Orcio? —
        


OJCIEC BENIAMIN
        
                Proszę nie przerywać. —
        


ŻONA
        
                Błogosławię cię, Orciu, błogosławię, dziecię moje. — Bądź poetą, aby cię ojciec kochał, nie odrzucił kiedyś. —
        


MATKA CHRZESTNA
        
                Ale pozwólże, moja Marysiu. —
        


ŻONA
        
                Ty ojcu zasłużysz się i przypodobasz — a wtedy on twojej matce przebaczy. —
        


OJCIEC BENIAMIN
        
                Bój się Pani Hrabina Boga. —
        


ŻONA
        
                Przeklinam cię, jeśli nie będziesz poetą. —
        
                mdleje — wynoszą ją sługi
        


GOŚCIE
        
                razem
        
                Coś nadzwyczajnego zaszło w tym domu, wychodźmy, wychodźmy! —
        


Tymczasem obrzęd się kończy — dziecię płaczące odnoszą do kolebki.


OJCIEC CHRZESTNY
        
                przed kolebką
        
                Jerzy Stanisławie, dopiero coś został chrześcijaninem i wszedł do towarzystwa ludzkiego, a później zostaniesz obywatelem, a za staraniem rodziców i łaską Bożą znakomitym urzędnikiem — pamiętaj, że Ojczyznę kochać trzeba i że nawet za Ojczyznę zginąć jest pięknie...
        


Wychodzą wszyscy.





Piękna okolica — wzgórza i łasy — góry w oddali.


MĄŻ
        
                Tegom żądał, o to przez długie modliłem się lata i nareszciem już bliski mojego celu — świat ludzi zostawiłem z tyłu — niechaj sobie tam każda mrówka bieży i bawi się dźbłem swoim, a kiedy go opuści, niech skacze ze złości lub umiera z żalu. —
        


GŁOS DZIEWICY
        
                Tędy — tędy. —
        
                przechodzi
        





Góry i przepaście ponad morzem — gęste chmury — burza. —


MĄŻ
        
                Gdzie mi się podziała — nagle rozpłynęły się wonie poranku, pogoda się zaćmiła — stoję na tym szczycie, otchłań pode mną i wiatry huczą przeraźliwie. —
        


GŁOS DZIEWICY
        
                w oddaleniu
        
                Do mnie, mój luby.
        


MĄŻ
        
                Jakże już daleko, a ja przesadzić nie zdołam przepaści. —
        


GŁOS
        
                w pobliżu
        
                Gdzie skrzydła twoje? —
        


MĄŻ
        
                Zły duchu, co się natrząsasz ze mnie, gardzę tobą. —
        


GŁOS DRUGI
        
                U wiszaru góry twoja wielka dusza, nieśmiertelna, co jednym rzutem niebo przelecieć miała, ot kona! — i nieboga twoich stóp się prosi, by nie szły dalej — wielka dusza — serce wielkie. —
        


MĄŻ
        
                Pokażcie mi się, weźcie postać, którą bym mógł zgiąć i obalić. — Jeśli się was ulęknę, bodajbym Jej nie otrzymał nigdy. —
        


DZIEWICA
        
                na drugiej stronie przepaści
        
                Uwiąż się dłoni mojej i wzleć. —
        


MĄŻ
        
                Cóż się dzieje z tobą — kwiaty odrywają się od skroni twoich i padają na ziemię, a jak tylko się jej dotkną, ślizgają jak jaszczurki, czołgają jak żmije. —
        


DZIEWICA
        
                Mój luby! —
        


MĄŻ
        
                Przez Boga, suknię wiatr zdarł ci z ramion i rozdarł w szmaty. —
        


DZIEWICA
        
                Czemu się ociągasz? —
        


MĄŻ
        
                Deszcz kapie z włosów — kości nagie wyzierają z łona. —
        


DZIEWICA
        
                Obiecałeś — przysiągłeś —
        


MĄŻ
        
                Błyskawica zrzenice jej wyżarła. —
        


CHÓR DUCHÓW ZŁYCH
        
                Stara, wracaj do piekła — uwiodłaś serce wielkie i dumne, podziw ludzi i siebie samego. — Serce wielkie, idź za lubą twoją. —
        


MĄŻ
        
                Boże, czy Ty mnie za to potępisz, żem uwierzył, iż Twoja piękność przenosi o całe niebo piękność tej ziemi — za to, żem ścigał za nią i męczył się dla niej, ażem stał się igrzyskiem szatanów!
        


DUCH ZŁY
        
                Słuchajcie, bracia — słuchajcie! —
        


MĄŻ
        
                Dobija ostatnia godzina. — Burza kręci się czarnymi wiry — morze dobywa się na skały i ciągnie ku mnie — niewidoma siła pcha mnie coraz dalej — coraz bliżej —z tyłu tłum ludzi wsiadł mi na barki i prze ku otchłani. —
        


DUCH ZŁY
        
                Radujcie się, bracia — radujcie! —
        


MĄŻ
        
                Na próżno walczyć — rozkosz otchłani mnie porywa — zawrót w duszy mojej — Boże — wróg Twój zwycięża! —
        


ANIOŁ STRÓŻ
        
                ponad morzem

                Pokój wam, bałwany, uciszcie się. —
                
                W tej chwili na głowę dziecięcia twego zlewa się woda święta. —
                
                Wracaj do domu i nie grzesz więcej. —
                
                Wracaj do domu i kochaj dziecię twoje. —
        





Salon z fortepianem — wchodzi Mąż — Służący ze świecą za nim. —


MĄŻ
        
                Gdzie Pani?
        


SŁUGA JW.
        
                Pani słaba. —
        


MĄŻ
        
                Byłem w jej pokoju — pusty. —
        


SŁUGA
        
                Jasny Panie, bo JW. Pani tu nie ma.
        


MĄŻ
        
                A gdzie?
        


SŁUGA
        
                Odwieźli ją wczoraj...
        


MĄŻ
        
                Gdzie?
        


SŁUGA
        
                Do domu wariatów.
        
                ucieka z pokoju
        


MĄŻ
        
                Słuchaj, Mario, może ty udajesz, skryłaś się gdzie, żeby mnie ukarać? Ozwij się, proszę cię — Mario — Marysiu —
        
                Nie — nikt nie odpowiada. — Janie — Katarzyno! — Ten dom cały ogłuchł — oniemiał. —
                
                Tę, której przysiągłem na wierność i szczęście, sam strąciłem do rzędu potępionych już na tym świecie. — Wszystko, czegom się dotknął, zniszczyłem i siebie samego zniszczę w końcu. — Czyż na to piekło mnie wypuściło, bym trochę dłużej był jego żywym obrazem na ziemi?
                
                Na jakiejże poduszce ona dziś głowę położy? — Jakież dźwięki otoczą ją w nocy? — Skowyczenia i śpiewy obłąkanych. Widzę ją — czoło, na którym zawsze myśl spokojna, witająca — uprzejma — przezierała — pochylone trzyma — a myśl dobrą swoją posłała w nieznane obszary, może za mną, i błąka się biedna, i płacze. —
        


GŁOS SKĄDSIŚ
        
                Dramat układasz. —
        


MĄŻ
        
                Ha! — mój Szatan się odzywa —
        
                bieży ku drzwiom, rozpycha podwoje
                
                Tatara mi osiodłać — płaszcz mój i pistolety! —
        





Dom obłąkanych, w górzystej okolicy. — Ogród wokoło. —


ŻONA DOKTORA
        
                z pękiem kluczów u drzwi
        
                — Może Pan krewny Hrabiny. —
        


MĄŻ
        
                Jestem przyjacielem jej męża, on mnie tu przysłał. —
        


ŻONA DOKTORA
        
                Proszę Pana — wiele sobie z niej obiecywać nie sposób — mój mąż wyjechał, byłby to lepiej wyłuszczył — przywieźli ją zawczoraj — była w konwulsjach. — Jakie gorąco. —
        
                obciera twarz
        
                Mamy dużo chorych — żadnego jednak tak niebezpiecznie, jak ona. — Imainuj sobie Pan, ten instytut kosztuje nas ze dwakroć sto tysięcy. — Patrz Pan, jaki widok na góry — ale Pan, widzę, niecierpliwy — więc to nieprawda, że jakóbinyjej męża porwali w nocy? — Proszę Pana. —
        





Pokój — kratowane okno — kilko krzeseł — łóżko — Żona na kanapie. —


MĄZ
        
                wchodzi
        
                Chcę być z nią sam na sam. —
        


GŁOS ZZA DRZWI
        
                Mój mąż by się gniewał, gdyby...
        


MĄŻ
        
                Dajże mi W. Pani pokój! —
        
                drzwi za sobą zamyka i idzie ku Żonie
        


GŁOS ZNAD SUFITU
        
                W łańcuchy spętaliście Boga. — Jeden już umarł na krzyżu. — Ja drugi Bóg, i równie wśród katów. —
        


GŁOS SPOD PODŁOGI
        
                Na rusztowanie głowy królów i panów — ode mnie poczyna się wolność ludu. —
        


GŁOS ZZA PRAWEJ ŚCIANY
        
                Klękajcie przed królem, panem waszym. —
        


GŁOS ZZA LEWEJ ŚCIANY
        
                Kometa na niebie już błyska — dzień strasznego sądu się zbliża. —
        


MĄŻ
        
                Czy mnie poznajesz, Mario? —
        


ŻONA
        
                Przysięgłam ci na wierność do grobu. —
        


MĄŻ
        
                Chodź — daj mi ramię, wyjdziemy. —
        


ŻONA
        
                Nie mogę się podnieść — dusza opuściła ciało moje, wstąpiła do głowy. —
        


MĄŻ
        
                Pozwól, wyniosę ciebie. —
        


ŻONA
        
                Dozwól chwil kilka jeszcze, a stanę się godną ciebie. —
        


MĄŻ
        
                Jak to?
        


ŻONA
        
                Modliłam się trzy nocy i Bóg mnie wysłuchał. —
        


MĄŻ
        
                Nie rozumiem cię. —
        


ŻONA
        
                Od kiedym cię straciła, zaszła odmiana we mnie — „Panie Boże” mówiłam i biłam się w piersi, i gromnicę przystawiałam do piersi, i pokutowałam, „spuść na mnie ducha poezji” i trzeciego dnia z rana stałam się poetą. —
        


MĄŻ
        
                Mario —
        


ŻONA
        
                Henryku, mną teraz już nie pogardzisz — jestem pełna natchnienia — wieczorami już mnie nie będziesz porzucał. —
        


MĄŻ
        
                Nigdy, nigdy. —
        


ŻONA
        
                Patrz na mnie. — Czy nie zrównałam się z tobą? — Wszystko pojmę, zrozumiem, wydam, wygram, wyśpiewam. — Morze, gwiazdy, burza, bitwa. — Tak, gwiazdy, burza, morze — ach! wymknęło mi się jeszcze coś — bitwa. — Musisz mnie zaprowadzić na bitwę — ujrzę i opiszę — trup, całun, krew, fala, rosa, trumna. —
        
                Nieskończoność mnie obleje
                I jak ptak, w nieskończoności
                Błękit skrzydłami rozwieję
                I lecąc, się rozemdleję
                W czarnej nicości. —
        


MĄŻ
        
                Przeklęstwo — przeklęstwo! —
        


ŻONA
        
                obejmuje go ramionami i całuje w usta
        
                Henryku mój, Henryku, jakżem szczęśliwa. —
        


GŁOS SPOD POSADZKI
        
                Trzech królów własną ręką zabiłem — dziesięciu jest jeszcze — i księży stu śpiewających mszę. —
        


GŁOS Z LEWEJ STRONY
        
                Słońce trzecią część blasku straciło — gwiazdy zaczynają potykać się po drogach swoich — niestety — niestety.
        


MĄŻ
        
                Dla mnie już nadszedł dzień sądu.
        


ŻONA
        
                Rozjaśnij czoło, bo smucisz mnie na nowo. — Czegóż ci nie dostaje? — Wiesz, powiem ci coś jeszcze.
        


MĄŻ
        
                Mów, a wszystkiego dopełnię.
        


ŻONA
        
                Twój syn będzie poetą.
        


MĄŻ
        
                Co?
        


ŻONA
        
                Na chrzcie ksiądz mu dał pierwsze imię — poeta — a następne znasz, Jerzy Stanisław. — Jam to sprawiła — błogosławiłam, dodałam przeklęstwo — on będzie poetą. — Ach, jakże cię kocham, Henryku.
        


GŁOS Z SUFITU
        
                Daruj im, Ojcze, bo nie wiedzą, co czynią.
        


ŻONA
        
                Tamten dziwne cierpi obłąkanie — nieprawdaż?
        


MĄŻ
        
                Najdziwniejsze.
        


ŻONA
        
                On nie wie, co gada, ale ja ci ogłoszę, co by było, gdyby Bóg oszalał
        
                bierze go za rękę
        
                Wszystkie światy lecą to na dół, to w górę — człowiek każdy, robak każdy krzyczy — „Ja Bogiem” — i co chwila jeden po drugim konają — gasną komety i słońca. — Chrystus nas już nie zbawi — krzyż swój wziął w ręce obie i rzucił w otchłań. Czy słyszysz, jak ten krzyż, nadzieja milionów, rozbija się o gwiazdy, łamie się, pęka, rozlatuje w kawałki, a coraz niżej i niżej — aż tuman wielki powstał z jego odłamków — Najświętsza Bogarodzica jedna się jeszcze modli i gwiazdy, Jej służebnice, nie odbiegły Jej dotąd — ale i Ona pójdzie, kędy idzie świat cały. —
        


MĄŻ
        
                Mario, może chcesz widzieć syna? —
        


ŻONA
        
                Jam mu skrzydła przypięła, posłała między światy, by się napoił wszystkim, co piękne i straszne, i wyniosłe. — On wróci kiedyś i uraduje ciebie. — Ach!
        


MĄŻ
        
                Źle tobie?
        


ŻONA
        
                W głowie mi ktoś lampę zawiesił i lampa się kołysze — nieznośnie. —
        


MĄŻ
        
                Mario moja najdroższa, bądźże mi spokojna, jako dawniej byłaś. —
        


ŻONA
        
                Kto jest poetą, ten nie żyje długo.
        


MĄŻ
        
                Hej! ratunku — pomocy! —
        


Wpadają kobiety i Żona Doktora.


ŻONA DOKTORA
        
                Pigułek — proszków! — Nie — nic zsiadłego — owszem, płynne jakie lekarstwo. — Małgosiu, bież do apteczki! — Pan sam temu przyczyną — mój mąż mnie wyłaje. —
        


ŻONA
        
                Żegnam cię, Henryku. —
        


ŻONA DOKTORA
        
                To JW. Hrabia sam w osobie swojej!
        


MĄŻ
        
                Mario, Mario! —
        
                ściska ją
        


ŻONA
        
                Dobrze mi, bo umieram przy tobie. —
        
                spuszcza głowę
        


ŻONA DOKTORA
        
                Jaka czerwona. — Krew rzuciła się do mózgu.
        


MĄŻ
        
                Ale jej nic nie będzie!
        


Wchodzi Doktor i zbliża się do kanapy.


DOKTOR
        
                Już jej nic nie ma — umarła. —
        










CZĘŚĆ DRUGA


Czemu, o dziecię, nie hasasz na kijku, nie bawisz się lalką, much nie mordujesz, nie wbijasz na pal motyli, nie tarzasz się po trawnikach, nie kradniesz łakoci, nie oblewasz łzami wszystkich liter od A do Z? — Królu much i motyli, przyjacielu poliszynela, czarcie maleńki, czemuś tak podobny do aniołka? — Co znaczą twoje błękitne oczy, pochylone, choć żywe, pełne wspomnień, choć ledwo kilka wiosen przeszło ci nad głową? — Skąd czoło opierasz na rączkach białych i zdajesz się marzyć, a jako kwiat obarczony rosą, tak skronią twoje obarczone myślami? —





A kiedy się zarumienisz, płoniesz jak stulistna róża i, pukle odwijając w tył, wzroczkiem sięgasz do nieba — powiedz, co słyszysz, co widzisz, z kim rozmawiasz wtedy? — Bo na twe czoło występują zmarszczki, gdyby cieniutkie nici, płynące z niewidzialnego kłębka — bo w oczach twoich jaśnieje iskra, której nikt nie rozumie — a mamka twoja płacze i woła na ciebie, i myśli, że jej nie kochasz — a znajomi i krewni wołają na ciebie i myślą, że ich nie poznajesz — twój ojciec jeden milczy i spogląda ponuro, a łza mu się zakręci i znowu gdzieś przepadnie. —





Lekarz wziął cię za puls, liczył bicia i ogłosił, że masz nerwy. — Ojciec Chrzestny ciast ci przyniósł, poklepał po ramieniu i wróżył, że będziesz obywatelem pośród wielkiego narodu. — Profesor przystąpił i macał głowę twoją, i wyrzekł, że masz zdatność do nauk ścisłych. — Ubogi, któremuś dał grosz, przechodząc, do czapki, obiecał ci piękną żonę na ziemi i koronę w niebie. — Wojskowy przyskoczył, porwał i podrzucił, i krzyknął: „Będziesz pułkownikiem”. — Cyganka długo czytała dłoń twoją prawą i lewą, nic wyczytać nie mogła; jęcząc odeszła, dukata wziąć nie chciała. — Magnetyzer palcami ci wionął w oczy, długimi palcami twarz ci okrążył i przeląkł się, bo czuł, że sam zasypia. — Ksiądz gotował cię do pierwszej spowiedzi — i chciał ukląc przed tobą, jak przed obrazkiem. — Malarz nadszedł, kiedyś się gniewał i tupał nóżkami; nakreślił z ciebie szatanka i posadził cię na obrazie dnia sądnego między wyklętymi duchami. —





Tymczasem wzrastasz i piękniejesz — nie ową świeżością dzieciństwa mleczną i poziomkową, ale pięknością dziwnych, niepojętych myśli, które chyba z innego świata płyną ku tobie — bo choć często oczy masz gasnące, śniade lica, zgięte piersi, każdy, co spojrzy na ciebie, zatrzyma się i powie: „Jakie śliczne dziecię!” — Gdyby kwiat, co więdnie, miał duszę z ognia i natchnienie z nieba, gdyby na każdym listku, chylącym się ku ziemi, anielska myśl leżała miasto kropli rosy, ten kwiat byłby do ciebie podobnym, o dziecię moje — może takie bywały przed upadkiem Adama. —










Cmentarz — Mąż i Orcio przy grobie w gotyckie filary i wieżyczki.


MĄŻ
        
                Zdejm kapelusik i módl się za duszę matki. —
        


ORCIO
        
                Zdrowaś Panno Maryjo, łaskiś Bożej pełna, Królowa niebios, Pani wszystkiego, co kwitnie na ziemi, po polach, nad strumieniami...
        


MĄŻ
        
                Czego odmieniasz słowa modlitwy — módl się, jak cię nauczono, za matkę, która temu dziesięć lat właśnie o tej samej godzinie skonała.
        


ORCIO
        
                Zdrowaś Panno Maryjo, łaski Bożej pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś między Aniołami, i każdy z nich, kiedy przechodzisz, tęczę jedną z skrzydeł swych wydziera i rzuca pod stopy Twoje. — Ty na nich, jak gdyby na falach...
        


MĄŻ
        
                Orcio! —
        


ORCIO
        
                Kiedy mi te słowa się nawijają i bolą w głowie tak, że, proszę Papy, muszę je powiedzieć. —
        


MĄŻ
        
                Wstań, taka modlitwa nie idzie do Boga. — Matki nie pamiętasz — nie możesz jej kochać. —
        


ORCIO
        
                Widuję bardzo często Mamę. —
        


MĄŻ
        
                Gdzie, mój maleńki? —
        


ORCIO
        
                We śnie, to jest, niezupełnie we śnie, ale tak, kiedy zasypiam, na przykład zawczoraj. —
        


MĄŻ
        
                Dziecko moje, co ty gadasz?
        


ORCIO
        
                Była bardzo biała i wychudła. —
        


MĄŻ
        
                A mówiła co do ciebie?
        


ORCIO
        
                Zdawało mi się, że się przechadza po wielkiej i szerokiej ciemności, sama bardzo biała, i mówiła:
        
                Ja błąkam się wszędzie,
                Ja wszędzie się wdzieram,
                Gdzie światów krawędzie,
                Gdzie aniołów pienie,
                I dla ciebie zbieram
                Kształtów roje,
                O dziecię moje!
                Myśli i natchnienie.
                
                I od duchów wyższych,
                I od duchów niższych
                Farby i odcienie,
                Dźwięki i promienie
                Zbieram dla ciebie,
                Byś ty, o synku mój!
                Był, jako są w niebie,
                I ojciec twój
                Kochał ciebie —
                
                Widzi Ojciec, że pamiętam słowo w słowo — proszę kochanego Papy, ja nie kłamię. —
        


MĄŻ
        
                opierając się o filar grobu
        
                Mario, czyż dziecię własne chcesz zgubić, mnie dwoma zgonami obarczyć?... Co ja mówię? Ona gdzieś w niebie, cicha i spokojna, jak za życia na ziemi — marzy się tylko temu biednemu chłopięciu. —
        


ORCIO
        
                I teraz słyszę głos jej, lecz nic nie widzę. —
        


MĄŻ
        
                Skąd — w której stronie? —
        


ORCIO
        
                Jak gdyby od tych dwóch modrzewi, na które pada światło zachodzącego słońca. —
        
                Ja napoję
                Usta twoje
                Dźwiękiem i potęgą,
                Czoło przyozdobię
                Jasności wstęgą,
                I matki miłością
                Obudzę w tobie
                Wszystko, co ludzie na ziemi, anieli w niebie
                Nazwali pięknością, —
                By ojciec twój,
                O synku mój!
                Kochał ciebie —
        


MĄŻ
        
                Czyż myśli ostatnie przy zgonie towarzyszą duszy, choć dostanie się do nieba — możeż być duch szczęśliwym, świętym i obłąkanym zarazem? —
        


ORCIO
        
                Głos Mamy słabieje, ginie już prawie za murem kośćtnicy, ot tam — tam — jeszcze powtarza —
        
                O synku mój!
                By ojciec twój
                Kochał ciebie —
        


MĄŻ
        
                Boże, zmiłuj się nad dzieckiem naszym, którego, zda się, że w gniewie Twoim przeznaczyłeś szaleństwu i za wczesnej śmierci. — Panie, nie wydzieraj rozumu własnym stworzeniom, nie opuszczaj świątyń, któreś Sam wybudował Sobie — spojrzyj na męki moje, i aniołka tego nie wydawaj piekłu — mnieś przynajmniej obdarzył siłą na wytrzymanie natłoku myśli, namiętności i uczuć, a jemu? — dałeś ciało do pajęczyny podobne, które lada myśl wielka rozerwie — o Panie Boże — o Boże! —
        
                
                
                Od lat dziesięciu dnia spokojnego nie miałem — nasłałeś wielu ludzi na mnie, którzy mi szczęścia winszowali, zazdrościli, życzyli — spuściłeś na mnie grad boleści i znikomych obrazów, i przeczuciów, i marzeń — łaska Twoja na rozum spadła, nie na serce moje — dozwól mi dziecię ukochać w pokoju, i niechaj stanie mir już między Stwórcą i stworzonym. — Synu, przeżegnaj się i chodź ze mną. Wieczny odpoczynek.
        


Wychodzą.





Spacer — damy i kawalerowie — Filozof — Mąż.


FILOZOF
        
                Powtarzam, iż to jest nieodbitą, samowolną wiarą we mnie, że czas nadchodzi wyzwolenia kobiet i Murzynów. —
        


MĄŻ
        
                Pan masz rację.
        


FILOZOF
        
                I wielkiej do tego odmiany w towarzystwie ludzkim w szczególności i w ogólności — z czego wywodzę odrodzenie się rodu ludzkiego przez krew i zniszczenie form starych. —
        


MĄŻ
        
                Tak się Panu wydaje? —
        


FILOZOF
        
                Podobnie jako glob nasz się prostuje lub pochyla na osi swojej przez nagłe rewolucje. —
        


MĄŻ
        
                Czy widzisz to drzewo spróchniałe? —
        


FILOZOF
        
                Z młodymi listkami na dolnych gałązkach. —
        


MĄŻ
        
                Dobrze. — Jak sądzisz — wiele lat jeszcze stać może?
        


FILOZOF
        
                Czy ja wiem? — Rok — dwa lata. —
        


MĄŻ
        
                A jednak dzisiaj wypuściło z siebie kilka listków świeżych, choć korzenie gniją coraz bardziej. —
        


FILOZOF
        
                Cóż z tego? —
        


MĄŻ
        
                Nic — tylko, że gruchnie i pójdzie precz na węgle i popiół, bo nawet stolarzowi nie zda się na nic. —
        


FILOZOF
        
                Przecie nie o tym mowa. —
        


MĄŻ
        
                Jednak to obraz twój i wszystkich twoich, i wieku twego, i teorii twojej. —
        


Przechodzą.





Wąwóz pomiędzy górami.


MĄŻ
        
                Pracowałem lat wiele na odkrycie ostatniego końca wszelkich wiadomości, rozkoszy i myśli, i odkryłem — próżnię grobową w sercu moim — znam wszystkie uczucia po imieniu, a żadnej żądzy, żadnej wiary, miłości nie ma we mnie — jedno kilka przeczuciów krąży w tej pustyni — o synu moim, że oślepnie — o towarzystwie, w którym wzrosłem, że rozprzęgnie się — i cierpię tak, jak Bóg jest szczęśliwy, sam w sobie, sam dla siebie. —
        


GŁOS ANIOŁA STRÓŻA
        
                Schorzałych, zgłodniałych, rozpaczających pokochaj bliźnich twoich, biednych bliźnich twoich, a zbawion będziesz.
        


MĄŻ
        
                Kto się odzywa? —
        


MEFISTO
        
                przechodząc
        
                Kłaniam uniżenie — lubię czasem zastanawiać podróżnych darem, który natura osadziła we mnie. — Jestem brzuchomowca. —
        


MĄŻ
        
                podnosząc rękę do kapelusza
        
                Na kopersztychu podobną twarz gdzieś widziałem. —
        


MEFISTO
        
                na stronie
        
                Hrabia ma dobrą pamięć. —
                
                głośno
                
                Niech będzie pochwalon —
        


MĄŻ
        
                Na wieki wieków — amen. —
        


MEFISTO
        
                wchodząc pomiędzy skały
        
                Ty i głupstwo twoje. —
        


MĄŻ
        
                Biedne dziecię, dla win ojca, dla szału matki przeznaczone wiecznej ślepocie — nie dopełnione, bez namiętności, żyjące tylko marzeniem, cień przelatującego anioła, rzucony na ziemię i błądzący w znikomości swojej. — Jakiż ogromny orzeł wzbił się nad miejscem, w którym ten człowiek zniknął! —
        


ORZEŁ
        
                Witam cię — witam.
        


MĄŻ
        
                Leci ku mnie, cały czarny — świst jego skrzydeł jako świst tysiąca kul w boju. —
        


ORZEŁ
        
                Szablą ojców twoich bij się o ich cześć i potęgę.
        


MĄŻ
        
                Roztoczył się nade mną — wzrokiem węża grzechotnika ssie mi źrzenice — ha! rozumiem ciebie. —
        


ORZEŁ
        
                Nie ustępuj, nie ustąp nigdy — a wrogi twe, podłe wrogi twe pójdą w pył. —
        


MĄŻ
        
                Żegnam cię wśród skał, pomiędzy którymi znikasz — bądź co bądź, fałsz czy prawda, zwycięstwo czy zaguba, uwierzę tobie, posłanniku chwały. — Przeszłości, bądź mi ku pomocy — a jeśli duch twój wrócił do łona Boga, niechaj się znów oderwie, wstąpi we mnie, stanie się myślą, siłą i czynem. —
        
                zrzuca żmiją
        
                Idź, podły gadzie — jako strąciłem ciebie i nie ma żalu po tobie w naturze, tak oni wszyscy stoczą się w dół i po nich żalu nie będzie — sławy nie zostanie — żadna chmura się nie odwróci w żegludze, by
                spojrzeć za sobą na tylu synów ziemi, ginących pospołu. —
                
                
        
                Oni naprzód — ja potem. —
                
                
                
                Błękicie niezmierzony, ty ziemię obwijasz — ziemia niemowlęciem, co zgrzyta i płacze — ale ty nie drżysz, nie słuchasz jej, ty płyniesz w nieskończoność swoją. —
                
                
                
                Matko naturo, bądź mi zdrowa — idę się na człowieka przetworzyć, walczyć idę z bracią moją.
        





Pokój. — Mąż — Lekarz — Orcio.


MĄŻ
        
                Nic mu nie pomogli — w Panu ostatnia nadzieja. —
        


LEKARZ
        
                Bardzo mi zaszczytnie...
        


MĄŻ
        
                Mów panu, co czujesz. —
        


ORCIO
        
                Już nie mogę ciebie, Ojcze, i tego pana rozpoznać — iskry i nicie czarne latają przed moimi oczyma, czasem z nich wydobędzie się na kształt cieniutkiego węża — i nuż robi się chmura żółta — ta chmura w górę podleci, spadnie na dół, pryśnie z niej tęcza — i to nic mnie nie boli. —
        


LEKARZ
        
                Stań, Panie Jerzy, w cieniu — wiele Pan lat masz? —
        
                patrzy mu w oczy
        


MĄŻ
        
                Skończył czternaście. —
        


LEKARZ
        
                Teraz odwróć się do okna. —
        


MĄŻ
        
                A cóż?
        


LEKARZ
        
                Powieki prześliczne, białka przeczyste, żyły wszystkie w porządku, muszkuły w sile. —
        
                do Orcia
                
                Śmiej się Pan z tego — Pan będziesz zdrów jak ja. —
                
                do Męża
                
                Nie ma nadziei. — Sam Pan Hrabia przypatrz się źrzenicy — nieczuła na światło — osłabienie zupełne nerwu optycznego. —
        


ORCIO
        
                Mgłą zachodzi mi wszystko — wszystko. —
        


MĄŻ
        
                Prawda — rozwarta — Szara — bez życia. —
        


ORCIO
        
                Kiedy spuszczę powieki, więcej widzę niż z otwartymi oczyma. —
        


LEKARZ
        
                Myśl w nim ciało przepsuła — należy się bać katalepsji. —
        


MĄŻ
        
                odprowadzając Lekarza na stronę
        
                Wszystko, co zażądasz — pół mojego majątku. —
        


LEKARZ
        
                Dezorganizacja nie może się zreorganizować. —
        
                bierze kij i kapelusz
                
                Najniższy sługa Pana Hrabiego, muszę jechać zdjąć jednej pani kataraktę. —
        


MĄŻ
        
                Zmiłuj się, nie opuszczaj nas jeszcze. —
        


LEKARZ
        
                Może Pan ciekawy nazwiska tej choroby?
        


MĄŻ
        
                I żadnej, żadnej nie ma nadziei?
        


LEKARZ
        
                Zowie się po grecku, amaurosis. Jest to ślepota spowodowana chorobą czy uszkodzeniem nerwu wzrokowego lub zmianami w mózgu. —

                wychodzi
        


MĄŻ
        
                przyciskając syna do piersi
        
                Ale ty widzisz jeszcze cokolwiek?
        


ORCIO
        
                Słyszę głos twój, Ojcze. —
        


MĄŻ
        
                Spojrzyj w okno, tam słońce, pogoda. —
        


ORCIO
        
                Pełno postaci mi się wije między źrzenicą a powieką — widzę twarze widziane, znajome miejsca — karty książek czytanych. —
        


MĄŻ
        
                To widzisz jeszcze?
        


ORCIO
        
                Tak, oczyma duszy, lecz tamte pogasły. —
        


MĄŻ
        
                padając na kolana
                
                Chwila milczenia.
        
                Przed kim ukląkłem — gdzie mam się upomnieć o krzywdę mojego dziecka? —
                
                wstając
                
                Milczmy raczej — Bóg się z modlitw, Szatan z przeklęstw śmieje. —
        


GŁOS SKĄDSIŚ
        
                Twój syn poetą — czegóż żądasz więcej?
        





Lekarz — Ojciec Chrzestny


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Zapewnie, to wielkie nieszczęście być ślepym. —
        


LEKARZ
        
                I bardzo nadzwyczajne w tak młodym wieku. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Był zawsze słabej kompleksji, i matka jego umarła nieco... tak...
        


LEKARZ
        
                Jak to?
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Poniekąd tak — Wać Pan rozumiesz — bez piątej klepki. —
        


Mąż wchodzi.


MĄŻ
        
                Przepraszam Pana, żem go prosił o tak późnej godzinie, ale od kilku dni mój biedny syn budzi się zawsze około dwunastej, wstaje i przez sen mówi — proszę za mną. —
        


LEKARZ
        
                Chodźmy. — Jestem bardzo ciekawy owego fenomenu. —
        





Pokój sypialny. — Służąca — Krewni — Ojciec Chrzestny — Lekarz — Mąż. —


KREWNY
        
                Cicho. —
        


DRUGI
        
                Obudził się, a nas nie słyszy.
        


LEKARZ
        
                Proszę Panów nic nie mówić. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                To rzecz arcydziwna. —
        


ORCIO
        
                wstając
        
                O Boże — Boże. —
        


KREWNY
        
                Jak powoli stąpa. —
        


DRUGI
        
                Jak trzyma ręce założone na piersiach. —
        


TRZECI
        
                Nie mrugnie powieką — ledwo że usta roztwiera, a przecie głos ostry, przeciągły z nich się dobywa. —
        


SŁUŻĄCY
        
                Jezusie Nazareński!
        


ORCIO
        
                Precz ode mnie ciemności — jam się urodził synem światła i pieśni — co chcecie ode mnie? — czego żądacie ode mnie? —
        
                Nie poddam się wam, choć wzrok mój uleciał z wiatrami i goni gdzieś po przestrzeniach — ale on wróci kiedyś, bogaty w promienie gwiazd, i oczy moje rozogni płomieniem. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Tak jak nieboszczka, plecie sam nie wie co — to widok bardzo zastanawiający. —
        


LEKARZ
        
                Zgadzam się z Panem Dobrodziejem. —
        


MAMKA
        
                Najświętsza Panno Częstochowska, weź mi oczy i daj jemu. —
        


ORCIO
        
                Matko moja, proszę cię — matko moja, naślij mi teraz obrazów i myśli, bym żył wewnątrz, bym stworzył drugi świat w sobie, równy temu, jaki postradałem. —
        


KREWNY
        
                Co myślisz, bracie, to wymaga rady familijnej. —
        


DRUGI
        
                Czekaj — cicho. —
        


ORCIO
        
                Nie odpowiadasz mi — o matko! nie opuszczaj mnie. —
        


LEKARZ
        
                do Męża
        
                Obowiązkiem moim jest prawdę mówić. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Tak jest — to jest obowiązkiem — i zaletą lekarzy, Panie Konsyliarzu.
        


LEKARZ
        
                Pański syn ma pomieszanie zmysłów, połączone z nadzwyczajną drażliwością nerwów, co niekiedy sprawia, że tak powiem, stan snu i jawu zarazem, stan podobny do tego, który oczewiście tu napotykamy. —
        


MĄŻ
        
                na stronie
        
                Boże, patrz, on Twoje sądy mi tłumaczy. —
        


LEKARZ
        
                Chciałbym pióra i kałamarza — Cerasi laurei dwa grana etc. etc. ...
        


MĄŻ
        
                W tamtym pokoju Pan znajdziesz — proszę wszystkich, by wyszli. —
        


GŁOSY POMIESZANE
        
                Dobranoc — dobranoc — do jutra —

                wychodzą
        


ORCIO
        
                budząc się
        
                Dobrej nocy mi życzą — mówcie o długiej nocy — o wiecznej może — ale nie o dobrej, nie o szczęśliwej. —
        


MĄŻ
        
                Wesprzyj się na mnie, odprowadzę cię do łóżka. —
        


ORCIO
        
                Ojcze, co to się ma znaczyć? —
        


MĄŻ
        
                Okryj się dobrze i zaśnij spokojnie, bo doktor mówi, że wzrok odzyskasz. —
        


ORCIO
        
                Tak mi niedobrze — sen mi przerwały głosy czyjeś. —
        
                zasypia
        


MĄŻ
        
                Niech moje błogosławieństwo spoczywa na tobie — nic ci więcej dać nie mogę, ni szczęścia, ni światła, ni sławy — a dobija godzina, w której będę musiał walczyć, działać z kilkoma ludźmi przeciwko wielu ludziom. — Gdzie się ty podziejesz, sam jeden i wśród stu przepaści, ślepy, bezsilny, dziecię i poeto zarazem, biedny śpiewaku bez słuchaczy, żyjący duszą za obrębami ziemi, a ciałem przykuty do ziemi — o ty nieszczęśliwy, najnieszczęśliwszy z aniołów, o ty mój synu? —
        


MAMKA
        
                u drzwi
        
                Pan Konsyliarz każe JW. Pana prosić. —
        


MĄŻ
        
                Dobra moja Katarzyno, zostań się przy małym. —
        
                wychodzi
        










CZĘŚĆ TRZECIA


Do pieśni — do pieśni.





Kto ją zacznie, kto jej dokończy? — Dajcie mi przeszłość, zbrojną w stal, powiewną rycerskimi pióry. — Gotyckie wieże wywołam przed oczy wasze — rzucę cień katedr świętych na głowy wam. — Ale to nie to — tego już nigdy nie będzie. —





Ktokolwiek jesteś, powiedz mi, w co wierzysz — łatwiej byś życia się pozbył, niż wiarę jaką wynalazł, wzbudził wiarę w sobie. Wstydźcie się, wstydźcie wszyscy, mali i wielcy, — a mimo was, mimo żeście mierni i nędzni, bez serca i mózgu, świat dąży ku swoim celom, rwie za sobą, pędzi przed się, bawi się z wami, przerzuca, odrzuca — walcem świat się toczy, pary znikają i powstają, wnet zapadają, bo ślisko — bo krwi dużo — krew wszędzie — krwi dużo, powiadam wam. —





Czy widzisz owe tłumy, stojące u bram miasta wśród wzgórzów i sadzonych topoli — namioty rozbite — zastawione deski, długie, okryte mięsiwem i napojami, podparte pniami, drągami. — Kubek lata z rąk do rąk — a gdzie ust się dotknie, tam głos się wydobędzie, groźba, przysięga lub przeklęstwo. — On lata, zawraca, krąży, tańcuje, zawsze pełny, brzęcząc, błyszcząc, wśród tysiąców. — Niechaj żyje kielich pijaństwa i pociechy! —





Czy widzicie, jak oni czekają niecierpliwie — szemrzą między sobą, do wrzasków się gotują — wszyscy nędzni, ze znojem na czole, z rozczuchranymi włosy, w łachmanach, z spiekłymi twarzami, z dłoniami pomarszczonymi od trudu — ci trzymają kosy, owi potrząsają młotami, heblami — patrz — ten wysoki trzyma topór spuszczony — a tamten stemplem żelaznym nad głową powija; dalej w bok pod wierzbą chłopię małe wisznię do ust kładzie, a długie szydło w prawej ręce ściska. — Kobiety przybyły także, ich matki, ich żony, głodne i biedne jak oni, zwiędłe przed czasem, bez śladów piękności — na ich włosach kurzawa bitej drogi — na ich łonach poszarpane odzieże — w ich oczach coś gasnącego, ponurego, gdyby przedrzeźnianie wzroku — ale wnet się ożywią — kubek lata wszędzie, obiega wszędzie. — Niech żyje kielich pijaństwa i pociechy! —





Teraz szum wielki powstał w zgromadzeniu — czy to radość, czy rozpacz? — kto rozpozna jakie uczucie w głosach tysiąców? — Ten, który nadszedł, wstąpił na stół, wskoczył na krzesło i panuje nad nimi, mówi do nich. — Głos jego przeciągły, ostry, wyraźny — każde słowo rozeznasz, zrozumiesz — ruchy jego powolne, łatwe, wtórują słowom, jak muzyka pieśni — czoło wysokie, przestronne, włosa jednego na czaszce nie masz, wszystkie wypadły, strącone myślami — skóra przyschła do czaszki, do liców, żółtawo się wcina pomiędzy koście i muszkuły — a od skroni broda czarna wieńcem twarz opasuje — nigdy krwi, nigdy zmiennej barwy na licach — oczy niewzruszone, wlepione w słuchaczy — chwili jednej zwątpienia, pomieszania nie dojrzeć; a kiedy ramię wzniesie, wyciągnie, wytęży ponad nimi, schylają głowy, zda się, że wnet uklękną przed tym błogosławieństwem wielkiego rozumu — nie serca — precz z sercem, z przesądami, a niech żyje słowo pociechy i mordu! —





To ich wściekłość, ich kochanie, to władzca ich dusz i zapału — on obiecuje im chleb i zarobek — krzyki się wzbiły, rozciągnęły, pękły po wszystkich stronach — „Niech żyje Pankracy! — chleba nam, chleba, chleba!” — A u stóp mówcy opiera się na stole przyjaciel czy towarzysz, czy sługa. —





Oko wschodnie, czarne, cieniowane długimi rzęsy — ramiona obwisłe, nogi uginające się, ciało niedołężnie w bok schylone — na ustach coś lubieżnego, coś złośliwego, na palcach złote pierścienie — i on także głosem chrapliwym woła — „Niech żyje Pankracy!” — Mówca ku niemu na chwilę wzrok obrócił. — „Obywatelu przechrzto, podaj mi chustkę”.—





Tymczasem trwają poklaski i wrzaski. — „Chleba nam, chleba, chleba! — Śmierć panom, śmierć kupcom — chleba, chleba!” —








Szałas — lamp kilka — księga rozwarta na stole Przechrzty. —


PRZECHRZTA
        
                Bracia moi podli, bracia moi mściwi, bracia kochani, ssajmy karty Talmudu jako pierś mleczną, pierś żywotną, z której siła i miód płynie dla nas, dla nich gorycz i trucizna.
        


CHÓR PRZECHRZTÓW
        
                Jehowa pan nasz, a nikt inny. — On nas porozrzucał wszędzie, On nami, gdyby splotami niezmiernej gadziny, oplótł świat czcicielów Krzyża, panów naszych, dumnych, głupich, niepiśmiennych. — Po trzykroć pluńmy na zgubę im — po trzykroć przeklęstwo im.
        


PRZECHRZTA
        
                Cieszmy się, bracia moi. — Krzyż, wróg nasz, podcięty, zbutwiały, stoi dziś nad kałużą krwi, a jak raz się powali, nie powstanie więcej. — Dotąd pany go bronią.
        


CHÓR
        
                Dopełnia się praca wieków, praca nasza markotna, bolesna, zawzięta. — Śmierć panom — po trzykroć pluńmy na zgubę im — po trzykroć przeklęstwo im!
        


PRZECHRZTA
        
                Na wolności bez ładu, na rzezi bez końca, na zatargach i złościach, na ich głupstwie i dumie osadzim potęgę Izraela — tylko tych panów kilku — tych kilku jeszcze zepchnąć w dół — trupy ich przysypać rozwalinami Krzyża. —
        


CHÓR
        
                Krzyż znamię święte nasze — woda chrztu połączyła nas z ludźmi — uwierzyli pogardzający miłości pogardzonych. —
                
                Wolność ludzi prawo nasze — dobro ludu cel nasz — uwierzyli synowie chrześcijan w synów Kajfasza.
                
                —Przed wiekami wroga umęczyli ojcowie nasi — my go na nowo dziś umęczym i nie zmartwychwstanie więcej. —
        


PRZECHRZTA
        
                Chwil kilka jeszcze, jadu żmii kropel kilka jeszcze — a świat nasz, nasz, o bracia moi! —
        


CHÓR
        
                Jehowa Pan Izraela, a nikt inny. — Po trzykroć pluńmy na zgubę ludom — po trzykroć przeklęstwo im. —
        


Słychać stukanie.


PRZECHRZTA
        
                Do roboty waszej — a ty, święta księgo, precz stąd, by wzrok przeklętego nie zbrudził kart twoich. —
        
                Talmud chowa
                
                Kto tam?
        


GŁOS ZZA DRZWI
        
                Swój — W imieniu Wolności, otwieraj. —
        


PRZECHRZTA
        
                Bracia, do młotów i powrozów. —
        
                otwiera
        


LEONARD
        
                wchodząc
        
                Dobrze, Obywatele, że czuwacie i ostrzycie puginały na jutro. —
                
                do jednego z nich przystępuje
                
                A ty co robisz w tym kącie? —
        


JEDEN Z PRZECHRZTÓW
        
                Stryczki, Obywatelu. —
        


LEONARD
        
                Masz rozum, bracie — kto od żelaza nie padnie w boju, ten na gałęzi skona. —
        


PRZECHRZTA
        
                Miły Obywatelu Leonardzie, czy sprawa pewna na jutro? —
        


LEONARD
        
                Ten, który myśli i czuje najpotężniej z nas wszystkich, wzywa cię na rozmowę przeze mnie. — On ci sam na to pytanie odpowie. —
        


PRZECHRZTA
        
                Idę — a wy nie ustawajcie w pracy — Jankielu, pilnuj ich dobrze. —
        
                wychodzi z Leonardem
        


CHÓR PRZECHRZTÓW
        
                Powrozy i sztylety, kije i pałasze, rąk naszych dzieło, wyjdziecie na zatratę im — oni panów zabiją po błoniach — rozwieszą po ogrodach i borach — a my ich potem zabijem, powiesim. — Pogardzeni wstaną w gniewie swoim, w chwałę Jehowy się ustroją; słowo Jego zbawienie, miłość Jego dla nas zniszczeniem dla wszystkich. — Pluńmy po trzykroć na zgubę im, po trzykroć przeklęstwo im! —
        





Namiot — porozrzucane butelki, kielichy.


PANKRACY
        
                Pięćdziesięciu hulało tu przed chwilą i za każdym słowem moim krzyczało — Vivat — czy choć jeden zrozumiał myśli moje? — pojął koniec drogi, u początku której hałasuje? — Ach! servile imitatorum pecus. —
        
        
        Wchodzi Leonard i Przechrzta.
                
        
                Czy znasz hrabiego Henryka?
        
        


PRZECHRZTA
        
                Wielki Obywatelu, z widzenia raczej niż z rozmowy — raz tylko, pamiętam, przechodząc na Boże Ciało, krzyknął mi — „Ustąp się” — i spojrzał na mnie wzrokiem pana — za co mu ślubowałem stryczek w duszy mojej. —
        


PANKRACY
        
                Jutro jak najraniej wybierzesz się do niego i oświadczysz, że chcę się z nim widzieć osobiście, potajemnie, pojutrze w nocy. —
        


PRZECHRZTA
        
                Wiele mi dasz ludzi? Bo nieostrożnie byłoby się puszczać samemu. —
        


PANKRACY
        
                Puścisz się sam, moje imię strażą twoją — szubienica, na której powiesiliście Barona zawczoraj, plecami twymi. —
        


PRZECHRZTA
        
                Aj waj!
        


PANKRACY
        
                Powiesz, że przyjdę do niego o dwunastej w nocy, pojutrze. —
        


PRZECHRZTA
        
                A jak mnie każe zamknąć lub obije? —
        


PANKRACY
        
                To będziesz męczennikiem za Wolność Ludu. —
        


PRZECHRZTA
        
                Wszystko, wszystko za Wolność Ludu —
        
                na stronie
                
                Aj waj —
        


PANKRACY
        
                Dobranoc, Obywatelu. —
        


Przechrzta wychodzi.


LEONARD
        
                Na co ta odwłoka, te półśrodki, układy — rozmowy? — Kiedym przysiągł uwielbiać i słuchać ciebie, to że cię miałem za bohatera ostateczności, za orła lecącego wprost do celu, za człowieka stawiającego siebie i swoich wszystkich na jedną kartę. —
        


PANKRACY
        
                Milcz, dziecko. —
        


LEONARD
        
                Wszyscy gotowi — przechrzty broń ukuli i powrozów nasnuli — tłumy krzyczą, wołają o rozkaz; daj rozkaz, a on pójdzie jak iskra, jak błyskawica, i w płomień się zamieni, i przejdzie w grom. —
        


PANKRACY
        
                Krew ci bije do głowy — to konieczność lat twoich, a z nią walczyć nie umiesz i to nazywasz zapałem. —
        


LEONARD
        
                Rozważ, co czynisz. Arystokraty w bezsilności swojej zawarli się w Św. Trójcy i czekają naszego przybycia jak noża gilotyny. — Naprzód, Mistrzu, bez zwłoki naprzód, i po nich.
        


PANKRACY
        
                Wszystko jedno — oni stracili siły ciała w rozkoszach, siły rozumu w próżniactwie legnąć muszą. —
        


LEONARD
        
                Kogóż się boisz — któż cię wstrzymuje? —
        


PANKRACY
        
                Nikt — jedno wola moja. —
        


LEONARD
        
                I na ślepo jej mam wierzyć?
        


PANKRACY
        
                Zaprawdę ci powiadam — na ślepo. —
        


LEONARD
        
                Ty nas zdradzasz. —
        


PANKRACY
        
                Jak zwrotka u pieśni, tak zdrada u końca każdej mowy twojej — nie krzycz, bo gdyby nas kto podsłuchał...
        


LEONARD
        
                Tu szpiegów nie ma, a potem cóż?...
        


PANKRACY
        
                Nic — tylko pięć kul w twoich piersiach za to, żeś śmiał głos podnieść o ton jeden wyżej w mojej przytomności. —
        
                przystępuje do niego
                
                Wierz mi — daj sobie pokój. —
        


LEONARD
        
                Uniosłem się, przyznaję — ale nie boję się kary. — Jeśli śmierć moja za przykład służyć może, sprawie naszej hartu i powagi dodać, rozkaż. —
        


PANKRACY
        
                Jesteś żywy, pełny nadziei i wierzysz głęboko — najszczęśliwszy z ludzi, nie chcę pozbawiać cię życia. —
        


LEONARD
        
                Co mówisz? —
        


PANKRACY
        
                Myśl więcej, gadaj mniej, a kiedyś mnie zrozumiesz. — Czy posłałeś do magazynu po dwa tysiące ładunków? —
        


LEONARD
        
                Posłałem Dejca z oddziałem. —
        


PANKRACY
        
                A składka szewców oddana do kasy naszej?
        


LEONARD
        
                Z najszczerszym zapałem się złożyli co do jednego i przynieśli sto tysięcy.
        


PANKRACY
        
                Jutro zaproszę ich na wieczerzę. — Czy słyszałeś co nowego o hrabim Henryku? —
        


LEONARD
        
                Pogardzam zanadto panami, bym wierzył temu, co o nim mówią — upadające rasy energii nie mają — mieć nie powinny, nie mogą. —
        


PANKRACY
        
                On jednak zbiera swoich włościan i, zaufany w ich przywiązaniu, gotuje się iść na odsiecz zamkowi Świętej Trójcy.
        


LEONARD
        
                Kto nam zdoła się oprzeć — przecie w nas wcieliła się Idea wieku naszego. —
        


PANKRACY
        
                Ja chcę go widzieć — spojrzeć mu w oczy — przeniknąć do głębi serca — przeciągnąć na naszą stronę. —
        


LEONARD
        
                Zabity arystokrata. —
        


PANKRACY
        
                Ale poeta zarazem. — Teraz zostaw mnie samym. —
        


LEONARD
        
                Przebaczasz mi, Obywatelu?
        


PANKRACY
        
                Zaśnij spokojnie — gdybym ci nie przebaczył, już byś zasnął na wieki. —
        


LEONARD
        
                Jutro nic nie będzie? —
        


PANKRACY
        
                Dobrej nocy i miłego marzenia. —
        
                
        Leonard wychodzi.
                
        
                Hej, Leonardzie! —
        
        


LEONARD
        
                wracając
        
                Obywatelu Wodzu —
        


PANKRACY
        
                Pojutrze w nocy pójdziesz ze mną do hrabiego Henryka. —
        


LEONARD
        
                Słyszałem. —

                wychodzi
        


PANKRACY
        
                Dlaczegóż mnie, wodzowi tysiąców, ten jeden człowiek na zawadzie stoi? — Siły jego małe w porównaniu z moimi — kilkaset chłopów, ślepo wierzących jego słowu, przywiązanych miłością swojskich zwierząt... To nędza, to zero. — Czemuż tak pragnę go widzieć, omamić — czyż duch mój napotkał równego sobie i na chwilę się zatrzymał? — Ostatnia to zapora dla mnie na tych równinach — trza ją obalić, a potem... Myśli moja, czyż nie zdołasz łudzić siebie, jako drugich łudzisz — wstydź się, przecie ty znasz swój cel, ty jesteś myślą — panią ludu — w tobie zeszła się wola i potęga wszystkich — i co zbrodnią dla innych, to chwałą dla ciebie. — Ludziom podłym, nieznanym, nadałaś imiona — ludziom bez czucia wiarę nadałaś — świat na podobieństwo swoje — świat nowy utworzyłaś naokoło siebie — a sama błąkasz się i nie wiesz, czym jesteś. — Nie, nie, nie — ty jesteś wielką!
        
                pada na krzesło i duma
        





Bór — porozwieszane płótna na drzewach — w środku łąka, na której stoi szubienica — szałasy — namioty — ogniska — beczki — tłumy ludzi.


MĄŻ
        
                przebrany, w czarnym płaszczu, z czapką czerwoną wolności na głowie, wchodzi trzymając Przechrztę za ramię 
        
                Pamiętaj! —
        


PRZECHRZTA
        
                po cichu
        
                JW. Panie, oprowadzę cię — nie wydam cię, na honor. —
        


MĄŻ
        
                Mrugnij okiem, palec podnieś, a w łeb ci strzelę — możesz się domyślić, że nie dbam o życie twoje... kiedym własne na to odważył. —
        


PRZECHRZTA
        
                Aj waj — żelaznymi kleszczami dłoń mi ściskasz — cóż mam robić!
        


MĄŻ
        
                Mów ze mną jak ze znajomym, z przyjacielem nowo przybyłym. — Cóż to za taniec? —
        


PRZECHRZTA
        
                Taniec wolnych ludzi. Tańcują mężczyźni i kobiety wokoło szubienicy i śpiewają.
        


CHÓR
        
                Chleba, zarobku, drzewa na opał w zimie, odpoczynku w lecie! — Hura — Hura!
        
                
                
                Bóg nad nami nie miał litości — Hura — Hura! —
        
                
                
                Królowie nad nami nie mieli litości — Hura — Hura! —
        
                
                
                Panowie nad nami nie mieli litości — Hura! —
        
                
                
                My dziś Bogu, królom i panom za służbę podziękujem — Hura — Hura! —
        


MĄŻ
        
                do dziewczyny
        
                Cieszy mnie, żeś tak rumiana i wesoła.
        


DZIEWCZYNA
        
                A dyć tośmy długo na taki dzień czekały. — Juści, ja myłam talerze, widelce szurowała ścierką, dobrego słowa nie słyszała nigdy — a dyć czas, czas, bym jadła sama — tańcowała sama — Hura! —
        


MĄŻ
        
                Tańcuj, Obywatelko. —
        


PRZECHRZTA
        
                cicho
        
                Zmiłuj się, JW. Panie — ktoś może cię poznać — wychodźmy. —
        


MĄŻ
        
                Jeśli kto mnie pozna, toś zginął — idźmy dalej. —
        


PRZECHRZTA
        
                Pod tym dębem siedzi klub Lokajów. —
        


MĄŻ
        
                Przybliżmy się.
        


PIERWSZY LOKAJ
        
                Jużem ubił mojego dawnego pana. —
        


DRUGI LOKAJ
        
                Ja szukam dotąd mojego barona — zdrowie twoje! —
        


KAMERDYNER
        
                Obywatele, schyleni nad prawidłem w pocie i poniżeniu, glancując buty, strzyżąc włosy, poczuliśmy prawa nasze — zdrowie klubu całego! —
        


CHÓR LOKAI
        
                Zdrowie Prezesa — on nas powiedzie drogą honoru. —
        


KAMERDYNER
        
                Dziękuję, Obywatele.
        


CHÓR LOKAI
        
                Z przedpokojów, więzień naszych, razem, zgodnie, jednym wypadliśmy rzutem — Vivat! — Salonów znamy śmieszności i wszeteczeństwa — Vivat! — Vivat! —
        


MĄŻ
        
                Cóż to za głosy, twardsze i dziksze, wychodzące z tej gęstwiny na lewo? —
        


PRZECHRZTA
        
                To chór rzeźników, JW. Panie. —
        


CHÓR RZEŹNIKÓW
        
                Obuch i nóż to broń nasza — szlachtuz to życie nasze. — Nam jedno: czy bydło, czy panów rznąć. —
                
                
                
                Dzieci siły i krwi, obojętnie patrzym na drugich, słabszych i bielszych — kto nas powoła, ten nas ma — dla panów woły, dla ludu panów bić będziem.
                
                Obuch i nóż broń nasza — szlachtuz życie nasze — szlachtuz — szlachtuz — szlachtuz. —
        


MĄŻ
        
                Tych lubię — przynajmniej nie wspominają ani o honorze, ani o filozofii. — Dobry wieczór Pani. —
        


PRZECHRZTA
        
                cicho
        
                JW. Panie, mów Obywatelko — lub Wolna Kobieto. —
        


KOBIETA
        
                Cóż znaczy ten tytuł, skąd się wyrwał? — Fe — fe — cuchniesz starzyzną. —
        


MĄŻ
        
                Język mi się zaplątał. —
        


KOBIETA
        
                Jestem swobodną, jako ty, niewiastą wolną, a towarzystwu za to, że mi prawa przyznało, rozdaję miłość moją. —
        


MĄŻ
        
                Towarzystwo znów za to ci dało te pierścienie i ten łańcuch ametystowy. — Och! podwójnie dobroczynne towarzystwo! —
        


KOBIETA
        
                Nie, te drobnostki zdarłam przed wyzwoleniem moim — z męża mego, wroga mego, wroga wolności, który mnie trzymał na uwięzi. —
        


MĄŻ
        
                Życzę Obywatelce miłej przechadzki. —
        
                przechodzi
                
                Któż jest ten dziwny żołnierz — oparty na szabli obosiecznej, z główką trupią na czapce, z drugą na felcechu, z trzecią na piersiach? — Czy to nie sławny Bianchetti, taki dziś kondotier ludów, jako dawniej bywali kondotiery książąt i rządów? —
        


PRZECHRZTA
        
                On sam, JW. Panie — dopiero od tygodnia do nas przybyły. —
        


MĄŻ
        
                Nad czym tak zamyślił się Generał? —
        


BIANCHETTI
        
                Widzicie, Obywatele, ową lukę między jaworami? — Patrzcie dobrze — dojrzycie tam na górze zamek — doskonale widzę przez moją lunetę mury, okopy i cztery bastiony. —
        


MĄŻ
        
                Trudno go opanować.
        


BIANCHETTI
        
                Tysiąc tysięcy królów! — można obejść jarem, podkopać się, i...
        


PRZECHRZTA
        
                mrugając
        
                Obywatelu Generale. —
        


MĄŻ
        
                po cichu
        
                Czujesz ten kurek odwiedziony pod moim płaszczem? —
        


PRZECHRZTA
        
                na stronie
        
                Aj waj! —
                
                głośno
                
                Jakżeś więc to ułożył, Obywatelu Generale? —
        


BIANCHETTI
        
                zadumany
        
                Chociażeście moi bracia w wolności, nie jesteście moimi braćmi w geniuszu — po zwycięstwie dowie się każdy o moich planach. —
                
                odchodzi
        


MĄŻ
        
                do Przechrzty
        
                Radzę wam, go zabijcie, bo tak się poczyna każda Arystokracja. —
        


RZEMIEŚLNIK
        
                Przeklęstwo — przeklęstwo. —
        


MĄŻ
        
                Cóż robisz pod tym drzewem, biedny człowiecze — czemu patrzysz tak dziko i mgławo? —
        


RZEMIEŚLNIK
        
                Przeklęstwo kupcom, dyrektorom fabryki — najlepsze lata, w których inni ludzie kochają dziewczyny, biją się na otwartym polu, żeglują po otwartych morzach, ja prześlęczałem w ciasnej komorze, nad warsztatem jedwabiu. —
        


MĄŻ
        
                Wychylże czarę, którą trzymasz w dłoni. —
        


RZEMIEŚLNIK
        
                Sił nie mam — podnieść do ust nie mogę — ledwo się tutaj przyczołgałem, ale dla mnie już nie zaświta dzień wolności. — Przeklęstwo kupcom, co jedwab sprzedają, i panom, co noszą jedwabie — przeklęstwo — przeklęstwo!
        
                umiera
        


PRZECHRZTA
        
                Jaki brzydki trup. —
        


MĄŻ
        
                Tchórzu wolności, obywatelu Przechrzto, patrz na tę głowę bez życia, pływającą w pokrwawie zachodzącego słońca. —

                Gdzie się podzieją teraz wasze wyrazy, wasze obietnice — równość — doskonałość i szczęście rodu ludzkiego? —
        


PRZECHRZTA
        
                na stronie
        
                Bodajbyś także za wcześnie zdechł i ciało twoje psy rozerwały na sztuki. —
                
                głośno
                
                Puszczaj mnie — muszę zdać sprawę z mojego poselstwa. —
        


MĄŻ
        
                Powiesz, żem cię miał za szpiega i dlatego zatrzymał. —
        
                obziera się naokoło
                
                Odgłosy biesiady głuchną z tyłu — przed nami już same tylko sosny i świerki, oblane promieńmi wieczoru. —
        


PRZECHRZTA
        
                Nad drzewami skupiają się chmury — lepiej byś wrócił do swoich ludzi, którzy i tak już od dawna czekają na ciebie w jarze Świętego Ignacego. —
        


MĄŻ
        
                Dzięki ci za troskliwość, mości Żydzie — nazad! — Chcę obywateli raz jeszcze w zmierzchu obejrzyć. —
        


GŁOS POMIĘDZY DRZEWAMI
        
                Syn chamów dobranoc zasyła staremu słonku.
        


GŁOS Z PRAWEJ
        
                Zdrowie twoje, dawny wrogu nasz, coś nas pędził do pracy i znoju — jutro, wschodząc, zastaniesz twoich niewolników przy mięsiwie i konwiach — a teraz, szklanko, idź do czarta! —
        


PRZECHRZTA
        
                Orszak chłopów tu ciągnie. —
        


MĄŻ
        
                Nie wyrwiesz się — stój za tym pniem i milcz.
        


CHÓR CHŁOPÓW
        
                Naprzód, naprzód, pod namioty, do braci naszych — naprzód, naprzód, pod cień jaworów, na sen, na miłą wieczorną gawędkę — tam dziewki nas czekają — tam woły pobite, dawne pługów zaprzęgi, czekają nas.
        


GŁOS JEDEN
        
                Ciągnę go i wlokę, zżyma się i opiera — idź w rekruty — idź! —
        


GŁOS PANA
        
                Dzieci moje, litości, litości. —
        


GŁOS DRUGI
        
                Wróć mi wszystkie dni pańszczyzny. —
        


GŁOS TRZECI
        
                Wskrześ mi syna, Panie, spod batogów kozackich. —
        


GŁOS CZWARTY
        
                Chamy piją zdrowie twoje, Panie — przepraszają cię, Panie.
        


CHÓR CHŁOPÓW
        
                przechodząc
        
                Upiór ssał krew i poty nasze — mamy upiora — nie puścim upiora — przez biesa, przez biesa, ty zginiesz wysoko, jako pan, jako wielki pan, wzniesion nad nami wszystkimi. — Panom tyranom śmierć — nam biednym, nam głodnym, nam strudzonym jeść, spać i pić. — Jako snopy na polu, tak ich trupy będą — jako plewy w młockarniach, tak perzyny ich zamków — przez kosy nasze, siekiery i cepy, bracia, naprzód. —
        


MĄŻ
        
                Nie mogłem twarzy dojrzeć wśród zastępów. —
        


PRZECHRZTA
        
                Może jaki przyjaciel lub krewny JW-go. —
        


MĄŻ
        
                Nim pogardzam, a was nienawidzę — poezja to wszystko ozłoci kiedyś. — Dalej, Żydzie — dalej! —
        
                zapuszcza się w krzaki
        





Inna część boru — wzgórze z rozpalonymi ogniami — zgromadzenie ludzi przy pochodniach.


MĄŻ
        
                na dole, wysuwając się zza drzew z Przechrztą
        
                Gałęzie podarły na łachmany moją czapkę wolności. — A to co za piekło z rudawych płomieni, wznoszące się wśród tych dwóch ścian lasu, tych dwóch nawałów ciemności? —
        


PRZECHRZTA
        
                Zabłądziliśmy, szukając wąwozu Świętego Ignacego — nazad w krzaki, bo tu Leonard odprawia obrzędy nowej wiary. —
        


MĄŻ
        
                wstępując
        
                Przez Boga, naprzód! — tegom żądał właśnie, nie lękaj się, nikt nas nie pozna. —
        


PRZECHRZTA
        
                Ostrożnie — powoli. —
        


MĄŻ
        
                Wszędzie rozwaliny jakiegoś ogromu, który musiał wieki przetrwać, nim runął — filary, podnóża, kapitele, ćwiertowane posągi, rozrzucone floresy, którymi oplatano starodawne sklepienia — teraz mi pod stopą zamignęła stłuczona szyba — zda się, że twarz Bogarodzicy na chwilę wyjrzała z cieniu i znów tam ciemno — tu, patrz, cała arkada leży — tu krata żelazna, zasypana gruzem — z góry lunął błysk pochodni — widzę pół rycerza śpiącego na połowie grobu — gdzież jestem, przewodniku? —
        


PRZECHRZTA
        
                Nasi ludzie krwawo pracowali przez czterdzieści dni i nocy, aż wreszcie zburzyli ostatni kościół — na tych równinach. — Teraz właśnie cmentarz mijamy.
        


MĄŻ
        
                Wasze pieśni, ludzie nowi, gorzko brzmią w moich uszach — czarne postacie z tyłu, z przodu, po bokach się cisną, a pędzone wiatrem blaski i cienie przechadzają się po tłumie, jak żyjące duchy. —
        


PRZECHODZĄCY
        
                W imieniu Wolności pozdrawiam was obu. —
        


DRUGI
        
                Przez śmierć panów witam was obu. —
        


TRZECI
        
                Czego się nie śpieszycie? Tam śpiewają kapłani Wolności. —
        


PRZECHRZTA
        
                Niepodobna się oprzeć — zewsząd nas pchają. —
        


MĄŻ
        
                Któż jest ten młody człowiek, na gruzach przybytku stojący? — Trzy ogniska palą się pod nim, wśród dymu i łuny twarz jego płonie, głos jego brzmi szaleństwem. —
        


PRZECHRZTA
        
                To Leonard, prorok natchnięty Wolności — naokoło stoją nasze kapłany, filozofy, poeci, artyści, córki ich i kochanki. —
        


MĄŻ
        
                Ha! wasza arystokracja — pokaż mi tego, który cię przysłał. —
        


PRZECHRZTA
        
                Nie widzę go tutaj. —
        


LEONARD
        
                Dajcie mi ją do ust, do piersi, w objęcia, dajcie piękną moją, niepodległą, wyzwoloną, obnażoną z zasłon i przesądów, wybraną spośród córek Wolności, oblubienicę moją. —
        


GŁOS DZIEWICY
        
                Wyrywam się do ciebie, mój kochanku. —
        


DRUGI GŁOS
        
                Patrz, ramiona wyciągam do ciebie — upadłam z niemocy — tarzam się po zgliszczach, kochanku mój. —
        


TRZECI GŁOS
        
                Wyprzedziłam je — przez popiół i żar, ogień i dym stąpam ku tobie, kochanku mój. —
        


MĄŻ
        
                Z rozpuszczonym włosem, z dyszącą piersią wdziera się na gruzy namiętnymi podrzuty.
        


PRZECHRZTA
        
                Tak co noc bywa. —
        


LEONARD
        
                Do mnie, do mnie, o rozkoszo moja — córo Wolności. — Ty drżysz w boskim szale. — Natchnienie, ogarnij mą duszę — słuchajcie wszyscy — teraz wam prorokować będę. —
        


MĄŻ
        
                Głowę pochyliła, mdleje. —
        


LEONARD
        
                My oboje obrazem rodu ludzkiego, wyzwolonego, zmartwychwstającego — patrzcie — stoim na rozwalinach starych kształtów, starego Boga. — Chwała nam, bośmy członki Jego rozerwali, teraz proch i pył z nich — a duch Jego zwyciężyli naszymi duchami — duch Jego zstąpił do nicości. —
        


CHÓR NIEWIAST
        
                Szczęśliwa, szczęśliwa oblubienica Proroka — my tu na dole stoimy i zazdrościm jej chwały. —
        


LEONARD
        
                Świat nowy ogłaszam — Bogu nowemu oddaję niebiosa. Panie swobody i rozkoszy, Boże ludu, każda ofiara zemsty, trup każdego ciemięzcy twoim niech będzie ołtarzem — w oceanie krwi utoną stare łzy i cierpienia rodu ludzkiego — życiem jego odtąd szczęście — prawem jego równość — a kto inne tworzy, temu stryczek i przeklęstwo. —
        


CHOR MĘŻÓW
        
                Rozpadła się budowa ucisku i dumy — kto z niej choć kamyczek podniesie, temu śmierć i przeklęstwo.
        


PRZECHRZTA
        
                na stronie
        
                Bluźnierce Jehowy, po trzykroć pluję na zgubę wam. —
        


MĄŻ
        
                Orle, dotrzymaj obietnicy, a ja tu na ich karkach nowy kościół Chrystusowi postawię. —
        


POMIESZANE GŁOSY
        
                Wolność — szczęście — hura! — hejże! — rykacha! — hurracha! — hurracha!
        


CHÓR KAPŁANÓW
        
                Gdzie pany, gdzie króle, co niedawno przechadzali się po ziemi w berłach i koronach, w dumie i gniewie? —
        


ZABÓJCA
        
                Ja zabiłem króla Aleksandra. —
        


DRUGI
        
                Ja króla Henryka. —
        


TRZECI
        
                Ja króla Emanuela. —
        


LEONARD
        
                Idźcie bez trwogi i mordujcie bez wyrzutów — boście wybrani z wybranych, święci wśród najświętszych — boście męczennikami — bohaterami Wolności. —
        


CHÓR ZABÓJCÓW
        
                Pójdziemy nocą ciemną, sztylety ściskając w dłoniach, pójdziemy, pójdziemy. —
        


LEONARD
        
                Obudź się, urodziwa moja. —
        
        
        Grzmot słychać.
                
        
                Nuż, odpowiedzcie żyjącemu Bogu — wznieście pieśni wasze — chodźcie za mną wszyscy, wszyscy, jeszcze raz obejdziem i zdepcem świątynię umarłego Boga. —
                
                A ty podnieś głowę — powstań i obudź się.
        


DZIEWICA
        
                Pałam miłością ku tobie i Bogu twemu, światu całemu miłość rozdam moją — płonę — płonę.
        


MĄŻ
        
                Ktoś mu zabiegł — padł na kolana — mocuje się sam z sobą, coś bełkoce, coś jęczy. —
        


PRZECHRZTA
        
                Widzę, widzę, to syn sławnego filozofa.
        


LEONARD
        
                Czego żądasz, Hermanie? —
        


HERMAN
        
                Arcykapłanie, daj mi święcenie zbójeckie.
        


LEONARD
        
                do kapłanów
        
                Podajcie mi olej, sztylet i truciznę.
                
                do Hermana
                
                Olejem, którym dawniej namaszczano królów, na zgubę królom namaszczam cię dzisiaj — broń dawnych rycerzy i Panów na zatratę panów kładę w ręce twoje — na twoich Piersiach zawieszam medalion, pełny trucizny tam, gdzie twoje żelazo nie dojdzie, niech ona żre i pali wnętrzności tyranów. — Idź i niszcz stare pokolenia po wszech stronach świata. —
        


MĄŻ
        
                Ruszył z miejsca i na czele orszaku ciągnie po wzgórzu. —
        


PRZECHRZTA
        
                Usuńmy się z drogi. —
        


MĄŻ
        
                Nie — chcę tego snu dokończyć. —
        


PRZECHRZTA
        
                Po trzykroć pluję na ciebie. —
        
                do Męża
                
                Leonard może mnie poznać, JW. Panie — patrz, jaki nóż wisi na jego piersiach. —
        


MĄŻ
        
                Zakryj się płaszczem moim. — Co to za niewiasty przed nim tańcują? —
        


PRZECHRZTA
        
                Hrabiny i księżniczki, które porzuciwszy mężów przeszły na wiarę naszą. —
        


MĄŻ
        
                Niegdyś anioły moje — Pospólstwo go zewsząd oblało — zginął mi w natłoku — jedno po muzyce poznaję, że się od nas oddala. — Choć za mną — stamtąd lepiej nam patrzeć będzie. —
        
                wdziera się na odłamek muru
        


PRZECHRZTA
        
                Aj waj, aj waj! Każdy nas tu spostrzeże. —
        


MĄŻ
        
                Widzę go znowu — drugie niewiasty cisną się za nim, blade, obłąkane, w konwulsjach. — Syn filozofa pieni się, potrząsa sztyletem. — Dochodzą teraz do ruin wieży północnej. —
        
                Stanęli — pląsają na gruzach — rozrywają nie obalone arkady — sypią iskrami na leżące ołtarze i krzyże — płomień się zajmuje i gna słupy dymu przed sobą — biada wam — biada! —
        


LEONARD
        
                Biada ludziom, którzy dotąd się kłaniają umarłemu Bogu. —
        


MĄŻ
        
                Czarne bałwany nawracają się i ku nam pędzą. —
        


PRZECHRZTA
        
                O Abrahamie! —
        


MĄŻ
        
                Orle, wszak moja godzina nie tak bliska jeszcze? —
        


PRZECHRZTA
        
                Już po nas. —
        


LEONARD
        
                przechodząc, zatrzymuje się
        
                Coś ty za jeden, bracie, z taką dumną twarzą — czemu nie łączysz się z nami? —
        


MĄŻ
        
                Śpieszę z daleka na odgłos waszego powstania. — Jestem morderca klubu Hiszpańskiego i dopiero dziś przybyłem. —
        


LEONARD
        
                A ten drugi po co się w zawojach płaszcza twego kryje? —
        


MĄŻ
        
                To mój brat młodszy — ślubował, że twarzy ludziom nie ukaże, nim zabije przynajmniej barona. —
        


LEONARD
        
                Ty sam czyją śmiercią się chlubisz? —
        


MĄŻ
        
                Na dwa dni tylko przed wybraniem się w drogę starsi bracia dali mi święcenie. —
        


LEONARD
        
                Kogóż masz na myśli?
        


MĄŻ
        
                Ciebie pierwszego, jeśli się nam sprzeniewierzysz. —
        


LEONARD
        
                Bracie, na ten użytek weź sztylet mój. —

                wyciąga sztylet z pasa
        


MĄŻ
        
                dobywa swojego sztyletu
                
                Bracie, na ten użytek i mojego wystarczy. —
        


GŁOS LUDZI
        
                Niech żyje Leonard! — Niech żyje morderca Hiszpański! —
        


LEONARD
        
                
                Jutro staw się u namiotu Obywatela Wodza.


CHÓR KAPŁANÓW
        
                Pozdrawiamy cię, gościu, imieniem ducha Wolności — w ręku twoim część naszego zbawienia. — Kto walczy bez ustanku, morduje bez słabości, kto dniem i nocą wierzy zwycięstwu, ten zwycięży wreszcie. —
        
                przechodzą
        


CHÓR FILOZOFÓW
        
                My ród ludzki dźwignęli z dzieciństwa. — My prawdę z łona ciemności wyrwali na jaśnią. — Ty za nią walcz, morduj i giń.
        
                przechodzą
        


SYN FILOZOFA
        
                Towarzyszu bracie, czaszką starego świętego piję zdrowie twoje — do widzenia. —

                rzuca czaszkę
        


DZIEWCZYNA
        
                tańcując
        
                Zabij dla mnie księcia Jana. —
        


DRUGA
        
                Dla mnie hrabiego Henryka. —
        


DZIECI
        
                Prosimy cię ślicznie o głowę arystokraty. —
        


INNI
        
                Szczęść się twojemu sztyletowi! —
        


CHÓR ARTYSTÓW
        
                Na ruinach gotyckich świątynię zbudujem tu nową — obrazów w niej ni posągów nie ma — sklepienie w długie puginały, filary w osiem głów ludzkich, a szczyt każdego filara jako włosy, z których się krew sączy — ołtarz jeden biały — znak jeden na nim — czapka wolności — Hurracha! —
        


INNI
        
                Dalej, dalej, już brzask świta.
        


PRZECHRZTA
        
                Rychło nas powieszą — gdzie szubienica. —
        


MĄŻ
        
                Cicho, Żydzie — lecą za Leonardem, nie patrzą już na nas. — Ogarniam wzrokiem, raz ostatni podchwytuję myślą ten chaos, dobywający się z toni czasu, z łona ciemności, na zgubę moją i wszystkich braci moich — gnane szałem, porwane rozpaczą myśli moje w całej sile swej kołują. —
        
                
                Boże, daj mi potęgę, której nie odmawiałeś mi niegdyś — a w jedno słowo zamknę świat ten nowy, ogromny — on siebie sam nie pojmuje. — Lecz to słowo moje będzie poezją przyszłości. —
        


GŁOS W POWIETRZU
        
                Dramat układasz.
        


MĄŻ
        
                Dzięki za radę. — Zemsta za zhańbione popioły ojców moich — przeklęstwo nowym pokoleniom — ich wir mnie otacza — ale nie porwie za sobą. — Orle, orle, dotrzymaj obietnicy! — A teraz na dół ze mną i do jaru Św. Ignacego.
        


PRZECHRZTA
        
                Już dzień bliski — nie pójdę dalej. —
        


MĄŻ
        
                Drogę mi znajdź — puszczę cię potem. —
        


PRZECHRZTA
        
                Wśród mgły i zwalisk, cierni i popiołów gdzie mnie wleczesz? — Daruj mi, daruj. —
        


MĄŻ
        
                Naprzód, naprzód i na dół ze mną! — Ostatnie pieśni ludu konają za nami. — ledwo gdzie jeszcze tli się pochodnia — pośród tych wyziewów bladych, tych zroszonych drzew czy widzisz cienie przeszłości — czy słyszysz te żałobne głosy? —
        


PRZECHRZTA
        
                Mgła wszystko zalewa — coraz bardziej zlatujemy w dół. —
        


CHÓR DUCHÓW Z LASU
        
                Płaczmy za Chrystusem, za Chrystusem wygnanym, umęczonym — gdzie Bóg nasz, gdzie kościół Jego? —
        


MĄŻ
        
                Prędzej, prędzej do miecza, do boju! — Ja Go wam oddam — na tysiącach krzyżów rozkrzyżuję nieprzyjaciół Jego. —
        


CHÓR DUCHÓW
        
                Strzegliśmy ołtarzy i pomników świętych — odgłos dzwonów na skrzydłach nosiliśmy wiernym — w dźwiękach organów były głosy nasze — w połyskach szyb katedry, w cieniach jej filarów, w blaskach pucharu świętego, w błogosławieństwie Ciała Pańskiego było życie nasze. Teraz gdzie się podziejemy? —
        


MĄŻ
        
                Rozwidnia się coraz bardziej — ich postacie mdleją w promieniach zorzy. —
        

PRZECHRZTA
        
                Tędy droga twoja, tam jaru początek. —
        


MĄŻ
        
                Hej! — Jezus i szabla moja! —
        
                zrzucając czapkę i zawijając w niej pieniądze
                
                Weź na pamiątkę rzecz i godło zarazem. —
        


PRZECHRZTA
        
                Wszak zaręczyłeś mi słowem, JW. Panie, bezpieczeństwo tego, który dziś o północy...
        


MĄŻ
        
                Stary szlachcic dwa razy nie powtarza słowa — Jezus i szabla moja! —
        


GŁOSY W KRZAKACH
        
                Maryja i szabla nasza — niech pan nasz żyje! —
        


MĄŻ
        
                Wiara! do mnie — bądź zdrów, obywatelu! —
        
                Wiara! do mnie — Jezus i Maryja! —
        





Noc — krzaki — drzewa. —


PANKRACY
        
                do swoich ludzi
        
                Położyć się twarzą do murawy — leżeć w milczeniu — ognia mi nie krzesać, nawet do fajki — a za pierwszym strzałem skoczyć mi na pomoc. — Jeśli strzału nie będzie, nie ruszać się do dnia białego. —
        


LEONARD
        
                Obywatelu, raz cię jeszcze zaklinam. —
        


PANKRACY
        
                Ty przylep się do tej sosny i dumaj. —
        


LEONARD
        
                Mnie jednego przynajmniej weź z sobą — to pan, to arystokrata, to kłamca. —
        


PANKRACY
        
                wskazuje mu ręką, by został
        
                Stara szlachta słowa dotrzymuje czasem.
        





Komnata podłużna — obrazy dam i rycerzy porozwieszane po ścianach — w głębi filar z tarczą herbowną — Mąż siedzi przy stoliku marmurowym, na którym lampa, para pistoletów, pałasz i zegar — naprzeciwko drugi stolik, srebrne konwie i puchary.


MĄŻ
        
                Niegdyś o tej samej porze wśród grożących niebezpieczeństw i podobnych myśli Brutusowi ukazał się geniusz Cezara. —
                
                I ja dziś czekam na podobne widzenie. — Za chwilę stanie przede mną człowiek bez imienia, bez przodków, bez anioła stróża — co wydobył się z nicości i zacznie może nową Epokę, jeśli go w tył nie odrzucę nazad, nie strącę do nicości. —
        
                
                
                Ojcowie moi, natchnijcie mnie tym, co was panami świata uczyniło — wszystkie lwie serca wasze dajcie mi do piersi — powaga skroni waszych niechaj się zleje na czoło moje. — Wiara w Chrystusa i Kościół Jego, ślepa, nieubłagana, wrząca, natchnienie dzieł waszych na ziemi, nadzieja chwały nieśmiertelnej w niebie, niechaj zstąpi na mnie, a wrogów będę mordował i palił, ja, syn stu pokoleń, ostatni dziedzic waszych myśli i dzielności, waszych cnót i błędów.
        
        
        Bije dwunasta.
                
        
                Teraz gotów jestem. —
                
                wstaje
        


SŁUGA ZBROJNY
        
                wchodząc
        
                JW. Panie, człowiek, który miał się stawić, przybył i czeka. —
        


MĄŻ
        
                Niech wejdzie. —
        


Sługa wychodzi.


PANKRACY
        
                wchodząc
        
                Witam hrabiego Henryka. — To słowo „hrabia” dziwnie brzmi w gardle moim. —
                
                siada — zrzuca płaszcz i czapkę wolności i wlepia oczy w kolumnę, na której herb wisi —
        


MĄŻ
        
                Dzięki ci, żeś zaufał domowi mojemu — starym zwyczajem piję zdrowie twoje. —
        
                bierze puchar, pije i podaje Pankracemu
                
                Gościu, w ręce twoje! —
        


PANKRACY
        
                Jeśli się nie mylę, te godła czerwone i błękitne zowią się herbem w języku umarłych. — Coraz mniej takich znaczków na powierzchni ziemi.
        
                pije
        


MĄŻ
        
                Za pomocą Bożą, wkrótce tysiące ich ujrzysz. —
        


PANKRACY
        
                puchar od ust odejmując
        
                Otóż mi stara szlachta — zawsze pewna swego — dumna, uporczywa, kwitnąca nadzieją, a bez grosza, bez oręża, bez żołnierzy. — Odgrażająca się jak umarły w bajce powoźnikowi u furtki cmentarza — wierząca lub udająca, że wierzy w Boga — bo w siebie trudno wierzyć. — Ale pokażcie mi pioruny, na waszą obronę zesłane, i pułki aniołów, spuszczone z niebios. —
                
                pije
        


MĄŻ
        
                Śmiej się z własnych słów. — Ateizm to stara formuła — a spodziewałem się czegoś nowego po tobie. —
        


PANKRACY
        
                Śmiej się z własnych słów. — Ja mam wiarę silniejszą, ogromniejszą od twojej. — Jęk przez rozpacz i boleść wydarty tysiącom tysiąców — głód rzemieślników — nędza włościan — hańba ich żon i córek — poniżenie ludzkości, ujarzmionej przesądem i wahaniem się, i bydlęcym przyzwyczajeniem — oto wiara moja — a Bóg mój na dzisiaj — to myśl moja — to potęga moja — która chleb i cześć im rozda na wieki. —
        
                pije i rzuca kubek
        


MĄŻ
        
                Ja położyłem siłę moją w Bogu, który Ojcom moim panowanie nadał. —
        


PANKRACY
        
                A całe życie byłeś diabła igrzyskiem. — Zresztą zostawiam tę rozprawę teologom, jeśli jaki pedant tego rzemiosła żyje dotąd w całej okolicy — do rzeczy — do rzeczy! —
        


MĄŻ
        
                Czegóż więc żądasz ode mnie, zbawco narodów, obywatelu-boże? —
        


PANKRACY
        
                Przyszedłem tu, bo chciałem cię poznać — po wtóre ocalić. —
        


MĄŻ
        
                Wdzięcznym za pierwsze — drugie zdaj na szablę moją. —
        


PANKRACY
        
                Szabla twoja — szkło, Bóg twój, mara. — Potępionyś głosem tysiąców — opasanyś ramionami tysiąców — kilka morgów ziemi wam zostało, co ledwo na wasze groby wystarczy — dwudziestu dni bronić się nie możecie. — Gdzie wasze działa, rynsztunki, żywność — a wreście, gdzie męstwo?... Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił. —
        


MĄŻ
        
                Słucham — patrz, jakem cierpliwy. —
        


PANKRACY
        
                — Ja więc, hr. Henryk, rzekłbym do Pankracego: „Zgoda — rozpuszczam mój hufiec, mój hufiec jedyny — nie idę na odsiecz Świętej Trójcy — a za to zostaję przy moim imieniu i dobrach, których całość warujesz mi słowem”. —
        
                Wiele masz lat, hrabio? —
        


MĄŻ
        
                Trzydzieści sześć, obywatelu. —
        


PANKRACY
        
                Jeszcze piętnaście lat najwięcej — bo tacy ludzie niedługo żyją — twój syn bliższy grobu niż młodości — jeden wyjątek ogromowi nie szkodzi. — Bądź więc sobie ostatnim hrabią na tych równinach — panuj do śmierci w domu naddziadów — każ malować ich obrazy i rżnąć herby. — A o tych nędzarzach nie myśl już więcej. — Niech się wyrok ludu spełni nad nikczemnikami. —
        
                nalewa sobie drugi puchar
                
                Zdrowie twoje, ostatni hrabio! —
        


MĄŻ
        
                Obrażasz mnie każdym słowem; zda się, próbujesz, czy zdołasz w niewolnika obrócić na dzień tryumfu swego. — Przestań, bo ja ci się odwdzięczyć nie mogę. — Opatrzność mojego słowa cię strzeże. —
        


PANKRACY
        
                Honor święty, honor rycerski wystąpił na scenę — zwiędły to łachman w sztandarze ludzkości. — O! Znam ciebie, przenikam ciebie — pełnyś życia, a łączysz się z umierającymi, bo chcesz się oszukać, bo chcesz wierzyć jeszcze w kasty, w kości prababek, w słowo „ojczyzna” i tam dalej — ale w głębi ducha sam wiesz, że braci twojej należy się kara, a po karze niepamięć. —
        


MĄŻ
        
                Tobie zaś i twoim cóż inszego?
        


PANKRACY
        
                Zwycięstwo i życie. — Jedno tylko prawo uznaję i przed nim kark schylam — tym prawem świat bieży w coraz wyższe kręgi — ono jest zgubą waszą i woła teraz przez moje usta:
                
                „Zgrzybiali, robaczywi, pełni napoju i jadła, ustąpcie młodym, zgłodniałym i silnym”. —

                Ale — ja pragnę cię wyratować — ciebie jednego. —
        


MĄŻ
        
                Bodajbyś zginął marnie za tę litość twoją. — Ja także znam świat twój i ciebie — patrzałem wśród cieniów nocy na pląsy motłochu, po karkach którego wspinasz się do góry — widziałem wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże, nowym kołujące tańcem — ale ich koniec ten sam co przed tysiącami lat — rozpusta, złoto i krew. — A ciebie tam nie było — nie raczyłeś zstąpić pomiędzy dzieci twoje — bo w głębi ducha ty pogardzasz nimi — kilka chwil jeszcze, a jeśli rozum cię nie odbieży, ty będziesz pogardzał sam sobą. —
        
                Nie dręcz mnie więcej. —
        
                siada pod herbem swoim
        


PANKRACY
        
                Świat mój jeszcze nie rozparł się w polu — zgoda — nie wyrósł na olbrzyma — łaknie dotąd chleba i wygód — ale przyjdą czasy —
        
                wstaje, idzie ku Mężowi i opiera się na herbowym filarze
                
                Ale przyjdą czasy, w których on zrozumie siebie i powie o sobie: „Jestem” — a nie będzie drugiego głosu na świecie, co by mógł także odpowiedzieć: „Jestem”. —
        


MĄŻ
        
                Cóż dalej? —
        


PANKRACY
        
                Z pokolenia, które piastuję w sile woli mojej, narodzi się plemię ostatnie, najwyższe, najdzielniejsze. — Ziemia jeszcze takich nie widziała mężów. — Oni są ludźmi wolnymi, panami jej od bieguna do bieguna. — Ona cała jednym miastem kwitnącym, jednym domem szczęśliwym, jednym warsztatem bogactw i przemysłu. —
        


MĄŻ
        
                Słowa twoje kłamią — ale twarz twoja niewzruszona, blada, udać nie umie natchnienia. —
        


PANKRACY
        
                Nie przerywaj, bo są ludzie, którzy na klęczkach mnie o takie słowa prosili, a ja im tych słów skąpiłem. —
        
                Tam spoczywa Bóg, któremu już śmierci nie będzie — Bóg, pracą i męką czasów odarty z zasłon — zdobyty na niebie przez własne dzieci, które niegdyś porozrzucał na ziemi, a one teraz przejrzały i dostały prawdy — Bóg ludzkości objawił się im.
        


MĄŻ
        
                A nam przed wiekami — ludzkość przezeń już zbawiona. —
        


PANKRACY
        
                Niechże się cieszy takim zbawieniem — nędzą dwóch tysięcy lat, upływających od Jego śmierci na krzyżu. —
        


MĄŻ
        
                Widziałem ten krzyż, bluźnierco, w starym, starym Rzymie — u stóp Jego leżały gruzy potężniejszych sił niż twoje — sto bogów, twemu podobnych, walało się w pyle, głowy skaleczonej podnieść nie śmiało ku Niemu — a On stał na wysokościach, święte ramiona wyciągał na wschód i na zachód, czoło święte maczał w promieniach słońca — znać było, że jest Panem świata. —
        


PANKRACY
        
                Stara powiastka — pusta jak chrzęst twego herbu. —
        
                uderza o tarczą
                
                Ale ja dawniej czytałem twe myśli. — Jeśli więc umiesz sięgać w nieskończoność, jeśli kochasz prawdę i szukałeś jej szczerze, jeśliś człowiekiem na wzór ludzkości, nie na podobieństwo mamczynych piosneczek, słuchaj, nie odrzucaj tej chwili zbawienia. Krwi, którą oba wylejem dzisiaj, jutro śladu nie będzie — ostatni raz ci mówię — jeśliś tym, czym wydawałeś się niegdyś, wstań, porzuć dom i chodź za mną. —
        


MĄŻ
        
                Tyś młodszym bratem szatana. —
        
                wstaje i przechadza się wzdłuż
                
                Daremne marzenia — kto ich dopełni? — Adam skonał na pustyni — my nie wrócim do raju.
        


PANKRACY
        
                na stronie
        
                Zagiąłem palec popod serce jego — trafiłem do nerwu poezji. —
        


MĄŻ
        
                Postęp, szczęście rodu ludzkiego — i ja kiedyś wierzyłem — ot! macie, weźcie głowę moją, byleby... Stało się. — Przed stoma laty, przed dwoma wiekami polubowna ugoda mogła jeszcze... ale teraz, wiem — teraz trza mordować się nawzajem — bo teraz im tylko chodzi o zmianę plemienia. —
        


PANKRACY
        
                Biada zwyciężonym — nie wahaj się — powtórz raz tylko „biada” — i zwyciężaj z nami. —
        


MĄŻ
        
                Czyś zbadał wszystkie manowce Przeznaczenia — czy pod kształtem widomym stanęło Ono u wejścia namiotu twojego w nocy i olbrzymią dłonią błogosławiło tobie — lub w dzień czyś słyszał głos Jego o południu, kiedy wszyscy spali w skwarze, a tyś jeden rozmyślał — że mi tak pewno grozisz zwycięstwem, człowiecze z gliny, jako ja, niewolniku pierwszej lepszej kuli, pierwszego lepszego cięcia?
        


PANKRACY
        
                Nie łudź się marną nadzieją — bo nie draśnie mnie ołów, nie tknie się żelazo, dopóki jeden z was opiera się mojemu dziełu, a co później nastąpi, to już wam nic z tego. —
        
        
        Zegar bije.
        
        
                Czas szydzi z nas obu. — Jeśliś znudzony życiem, przynajmniej ocal syna swego. —
        


MĄŻ
        
                Dusza jego czysta, już ocalona w niebie — a na ziemi los ojca go czeka. —
        
                spuszcza głowę między dłonie i staje
        


PANKRACY
        
                Odrzuciłeś więc? —
        
        
        Chwila milczenia.
        
        
                Milczysz — dumasz — dobrze — niechaj ten duma, co stoi nad grobem. —
        


MĄŻ
        
                Z dala od tajemnic, które za krańcami twoich myśli odbywają się teraz w głębi ducha mojego! — Świat cielska do ciebie należy — tucz go jadłem, oblewaj posoką i winem — ale dalej nie zachodź i precz, precz ode mnie! —
        


PANKRACY
        
                Sługo jednej myśli i kształtów jej, pedancie rycerzu, poeto, hańba tobie! — Patrz na mnie — myśli i kształty są woskiem palców moich. —
        


MĄŻ
        
                Darmo, ty mnie nie zrozumiesz nigdy — bo każden z ojców twoich pogrzeban z motłochem pospołu, jako rzecz martwa, nie jako człowiek z siłą i duchem. —
        
                wyciąga rękę ku obrazom
                
                Spojrzyj na te postacie — myśl ojczyzny, domu, rodziny, myśl, nieprzyjaciółka twoja, na ich czołach wypisana zmarszczkami — a co w nich było i przeszło, dzisiaj we mnie żyje. — Ale ty, człowiecze, powiedz mi, gdzie jest ziemia twoja? — Wieczorem namiot twój rozbijasz na gruzach cudzego domu, o wschodzie go zwijasz i koczujesz dalej — dotąd nie znalazłeś ogniska swego i nie znajdziesz, dopóki stu ludzi zechce powtórzyć za mną: „Chwała ojcom naszym!” —
        


PANKRACY
        
                Tak, chwała dziadom twoim na ziemi i niebie — w rzeczy samej jest na co patrzyć.
        
                Ów, starosta, baby strzelał po drzewach i Żydów piekł żywcem. — Ten z pieczęcią w dłoni i podpisem — „kanclerz” — sfałszował akta, spalił archiwa, przekupił sędziów, trucizną przyśpieszył spadki — stąd wsie twoje, dochody, potęga. — Tamten, czarniawy, z ognistym okiem, cudzołożył po domach przyjaciół — ów z Runem Złotym, w kolczudze włoskiej, znać służył u cudzoziemców — a ta pani blada, z ciemnymi puklami, kaziła się z giermkiem swoim — tamta czyta list kochanka i śmieje się, bo noc bliska — tamta, z pieskiem na robronie, królów była nałożnicą. — Stąd wasze genealogie bez przerwy, bez plamy. — Lubię tego w zielonym kaftanie — pił i polował z bracią szlachtą, a chłopów wysyłał, by z psami gonili jelenie. — Głupstwo i niedola kraju całego — oto rozum i moc wasza. — Ale dzień sądu bliski i w tym dniu obiecuję wam, że nie zapomnę o żadnym z was, o żadnym z ojców waszych, o żadnej chwale waszej. —
        


MĄŻ
        
                Mylisz się, mieszczański synu. — Ani ty, ani żaden z twoich by nie żył, gdyby ich nie wykarmiła łaska, nie obroniła potęga ojców moich. — Oni wam wśród głodu rozdawali zboże, wśród zarazy stawiali szpitale — a kiedyście z trzody zwierząt wyrośli na niemowlęta, oni wam postawili świątynie i szkoły — podczas wojny tylko zostawiali doma, bo wiedzieli, żeście nie do pola bitwy. —
        
                Słowa twoje łamią się na ich chwale, jak dawniej strzały pohańców na ich świętych pancerzach — one ich popiołów nie wzruszą nawet — one zaginą jak skowyczenia psa wściekłego, co bieży i pieni się, aż skona gdzie na drodze. — A teraz czas już tobie wyniść z domu mego. — Gościu, wolno puszczam ciebie. —
        


PANKRACY
        
                Do widzenia na okopach Świętej Trójcy. —
                
                A kiedy wam kul zabraknie i prochu...
        


MĄŻ
        
                To się zbliżym na długość szabel naszych. — Do widzenia. —
        


PANKRACY
        
                Dwa orły z nas — ale gniazdo twoje strzaskane piorunem. —
        
                bierze płaszcz i czapkę wolności
                
                Przechodząc próg ten, rzucam nań przeklęstwo, należne starości. — I ciebie, i syna twego poświęcam zniszczeniu. —
        


MĄŻ
        
                Hej, Jakubie!
        
        
        Jakub wchodzi.
        
        
                Odprowadzić tego człowieka aż do ostatnich czat moich na wzgórzu. —
        


JAKUB
        
                Tak mi Panie Boże dopomóż! —
        
                wychodzi
        










CZĘŚĆ CZWARTA





Od baszt Świętej Trójcy do wszystkich szczytów skał, po prawej, po lewej, z tyłu i na przodzie leży mgła śnieżysta, blada, niewzruszona, milcząca, mara oceanu, który niegdyś miał brzegi swoje, gdzie te wierzchołki czarne, ostre, szarpane, i głębokości swoje, gdzie dolina, której nie widać, i słońce, które jeszcze się nie wydobyło. —


Na wyspie granitowej, nagiej, stoją wieże zamku, wbite w skałę pracą dawnych ludzi i zrosłe ze skałą jak pierś ludzka z grzbietem u Centaura. — Ponad nimi sztandar się wznosi, najwyższy i sam jeden wśród szarych błękitów.


Powoli śpiące obszary budzić się zaczną — w górze słychać szumy wiatrów — z dołu promienie się cisną — i kra z chmur pędzi po tym morzu z wyziewów. —


Wtedy inne głosy, głosy ludzkie, przymieszają się do tej znikomej burzy i niesione na mglistych bałwanach, roztrącą się o stopy zamku. —


Widna przepaść wśród obszarów, co pękły nad nią. —





Czarno tam w jej głębi, od głów ludzkich czarno — dolina cała zarzucona głowami ludzkimi, jako dno morza głazami. —





Słońce ze wzgórzów na skały wstępuje — w złocie unoszą się, w złocie roztapiają się chmury, a im bardziej nikną, tym lepiej słychać wrzaski, tym lepiej dojrzeć można tłumy, płynące u dołu. —


Z gór podniosły się mgły — i konają teraz po nicościach błękitu. — Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i Lud ciągnie zewsząd do niej jak do równiny Ostatniego Sądu. —








Katedra w zamku Świętej Trójcy. —

Panowie, senatory, dygnitarze siedzą po obu stronach, każdy pod posągiem jakiego króla lub rycerza — za posągami tłumy szlachty — przed wielkim ołtarzem w głębi Arcybiskup w krześle złoconym, z mieczem na kolanach — za ołtarzem Chór Kapłanów. — Mąż stoi w progu przez chwilą, potem zaczyna iść powoli ku Arcybiskupowi ze sztandarem w ręku. —


CHÓR KAPŁANÓW
        
                Ostatnie sługi Twoje, w ostatnim kościele Syna Twego, błagamy Cię za czcią ojców naszych. — Od nieprzyjaciół wyratuj nas, Panie!
        


PIERWSZY HRABIA
        
                Patrz, z jaką dumą spogląda na wszystkich. —
        


DRUGI HRABIA
        
                Myśli, że świat podbił. —
        


TRZECI HRABIA
        
                A on się tylko nocą przedarł przez obóz chłopów. —
        


PIERWSZY HRABIA
        
                Sto trupów położył, a dwieście swoich stracił. —
        


DRUGI HRABIA
        
                Nie dajmy, by go wodzem obrali.
        


MĄŻ
        
                klęka przed Arcybiskupem
        
                U stóp twoich składam zdobycz moją. —
        


ARCYBISKUP
        
                Przypasz miecz ten, błogosławiony niegdyś ręką Świętego Floriana. —
        


GŁOSY
        
                Niech żyje hr. Henryk — niech żyje!
        


ARCYBISKUP
        
                I przyjm ze znakiem Krzyża Św. dowództwo w tym zamku, ostatnim państwie naszym — wolą wszystkich mianuję cię wodzem. —
        


GŁOSY
        
                Niech żyje — niech żyje! —
        


GŁOS JEDEN
        
                Nie pozwalam. —
        


INNE GŁOSY
        
                Precz — precz — za drzwi! — Niech żyje Henryk! —
        


MĄŻ
        
                Jeśli kto ma co do zarzucenia mnie, niechaj wystąpi, wśród tłumu się nie kryje. —
        
        
        Chwila milczenia.
                
        
                Ojcze, szablę tę biorę i niech mi Bóg zrządzi zgon prędki, za wczesny, jeśli nią ocalić was nie zdołam. —
        


CHÓR KAPŁANÓW
        
                Daj mu siłę — daj mu Ducha Świętego, Panie! — Od nieprzyjaciół wyratuj nas, Panie!
        


MĄŻ
        
                Teraz przysięgnijcie wszyscy, że chcecie bronić wiary i czci przodków waszych — że głód i pragnienie umorzy was do śmierci, ale nie do hańby — nie do poddania się — nie do ustąpienia choćby jednego z praw Boga waszego lub waszych. —
        


GŁOSY
        
                Przysięgamy. —
        
        

Arcybiskup klęka i krzyż wznosi. Wszyscy klękają.


CHÓR
        
                Krzywoprzysięzca gniewem Twoim niech obarczon będzie! — Bojaźliwy gniewem Twoim niech obarczon będzie! — Zdrajca gniewem Twoim niech obarczon będzie! —
        


GŁOSY
        
                Przysięgamy. —
        


MĄŻ
        
                dobywa miecza
        
                Teraz obiecuję wam sławę — u Boga wyproście zwycięstwo. —
                
                otoczony tłumem wychodzi
        





Jeden z dziedzińców Świętej Trójcy. — Mąż — Hrabiowie — Barony — Książęta — księża — szlachta.


HRABIA
        
                na stronę odprowadza Męża
        
                Jakże — wszystko stracone? —
        


MĄŻ
        
                Nie wszystko — chyba że wam serca zabraknie przed czasem. —
        


HRABIA
        
                Przed jakim czasem?
        


MĄŻ
        
                Przed śmiercią. —
        


BARON
        
                odprowadza go w inszą stronę
        
                Hrabio, podobno widziałeś się z tym okropnym człowiekiem. — Będzież on miał litości choć trochę nad nami, kiedy się dostaniem w ręce jego? —
        


MĄŻ
        
                Zaprawdę ci mówię, że o takiej litości żaden z ojców twoich nie słyszał — zowie się szubienica. —
        


BARON
        
                Trza się bronić jak można. —
        


MĄŻ
        
                Co Książę mówi? —
        


KSIĄŻĘ
        
                Parę słów na boku. —
        
                odchodzi z nim
                
                To wszystko dobre jest dla gminu, ale między nami oczywistym jest, że się oprzeć nie zdołamy. —
        


MĄŻ
        
                Cóż więc pozostaje? —
        


KSIĄŻĘ
        
                Obrano cię wodzem, a zatem do ciebie należy rozpocząć układy. —
        


MĄŻ
        
                Ciszej — ciszej! —
        


KSIĄŻĘ
        
                Dlaczego? —
        


MĄŻ
        
                Boś, Mości Książę, już na śmierć zasłużył. —
        
                odwraca się do tłumu
                
                Kto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym będzie. —
        


BARON, HRABIA, KSIĄŻĘ
        
                razem
        
                Kto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym będzie. —
        


WSZYSCY
        
                Śmiercią — śmiercią — vivat!
        


Wychodzą.





Krużganek na szczycie wieży. — Mąż, — Jakub.


MĄŻ
        
                Gdzie syn mój?
        


JAKUB
        
                W wieży północnej usiadł na progu starego więzienia i śpiewa proroctwa. —
        


MĄŻ
        
                Najmocniej osadź basztę Eleonory — sam nie ruszaj się stamtąd i co kilka minut patrzaj lunetą na obóz buntowników. —
        


JAKUB
        
                Warto by, tak mi Panie Boże dopomóż, dla zachęty rozdać naszym po szklance wódki. —
        


MĄŻ
        
                Jeśli potrzeba, każ otworzyć nawet piwnice naszych hrabiów i książąt. —
        
        
        Jakub wychodzi. — Mąż wchodzi kilkoma schodami wyżej, pod sam sztandar, na płaski taras. —
                
        
                Całym wzrokiem oczu moich, całą nienawiścią serca obejmuję was, wrogi. — Teraz już nie marnym głosem, nie mdłym natchnieniem będę walczył z wami, ale żelazem i ludźmi, którzy mnie się poddali. —
                
                Jakże tu dobrze być panem, być władzcą — choćby z łoża śmierci spoglądać na cudze wole, skupione naokoło siebie, i na was, przeciwników moich, zanurzonych w przepaści, krzyczących z jej głębi ku mnie, jak potępieni wołają ku niebu. —
                
                Dni kilka jeszcze, a może mnie i tych wszystkich nędzarzy, co zapomnieli o wielkich ojcach swoich, nie będzie — ale bądź co bądź — dni kilka jeszcze pozostało — użyję ich rozkoszy mej kwoli — panować będę — walczyć będę — żyć będę. — To moja pieśń ostatnia! —
                
                Nad skałami zachodzi słońce w długiej, czarnej trumnie z wyziewów. — Krew promienista zewsząd leje się na dolinę. — Znaki wieszcze zgonu mojego, pozdrawiam was szczerszym, otwartszym sercem, niż kiedykolwiek wprzódy witałem obietnice wesela, ułudy, miłości. —
                
                Bo nie podłą pracą, nie podstępem, nie przemysłem doszedłem końca życzeń moich — ale nagle, znienacka, tak, jakom marzył zawżdy.
                
                I teraz tu stoję na pograniczach snu wiecznego wodzem tych wszystkich, co mi wczoraj jeszcze równymi byli. —
        





Komnata w zamku, oświecona pochodniami — Orcio siedzi na łożu — Mąż wchodzi i składa broń na stole.


MĄŻ
        
                Sto ludzi zostawić na szańcach — reszta niech odpocznie po tak długiej bitwie. —
        


GŁOS ZA DRZWIAMI
        
                Tak mi Panie Boże dopomóż! —
        


MĄŻ
        
                Zapewne słyszałeś wystrzały, odgłosy naszej wycieczki — ale bądź dobrej myśli, dziecię moje, nie przepadniemy jeszcze ni dzisiaj, ni jutro. —
        


ORCIO
        
                Słyszałem, ale to nie tknęło mi serca — huk przeleciał i nie ma go więcej — co innego w dreszcz mnie wprawia, Ojcze.
        


MĄŻ
        
                Lękałeś się o mnie. —
        


ORCIO
        
                Nie — bo wiem, że twoja godzina nie nadeszła jeszcze.
        


MĄŻ
        
                Sami jesteśmy — ciężar spadł mi z duszy na dzisiaj, — bo tam w dolinie leżą ciała pobitych wrogów. — Opowiedz mi wszystkie myśli twoje — będę ich słuchał, jak dawniej w domu naszym. —
        


ORCIO
        
                Za mną, za mną, Ojcze — tam straszny sąd co noc się powtarza. —
        
                idzie ku drzwiom skrytym w murze i otwiera je
        


MĄŻ
        
                Gdzie idziesz? — Kto ci pokazał to przejście? — Tam lochy wiecznie ciemne, tam gniją dawnych ofiar kości. —
        


ORCIO
        
                Gdzie oko twoje, zwyczajne słońcu, nie dowidzi — tam duch mój stąpać umie. — Ciemności, idźcie do ciemności! —
        
                zstępuje
        





Lochy podziemne — kraty żelazne, kajdany, narzędzia do tortur, połamane, leżące na ziemi. — Mąż z pochodnią u stóp głazu, na którym Orcio stoi.


MĄŻ
        
                Zejdź, błagam cię, zejdź do mnie. —
        


ORCIO
        
                Czy nie słyszysz ich głosów, czy nie widzisz ich kształtów?
        


MĄŻ
        
                Milczenie grobów — a światło pochodni na kilka stóp tylko rozświeca przed nami.
        


ORCIO
        
                Coraz już bliżej — coraz już widniej — idą spod ciasnych sklepień jeden po drugim i tam zasiadają w głębi.
        


MĄŻ
        
                W szaleństwie twoim potępienie moje — szalejesz, dziecię — i siły moje niszczysz, kiedy mi ich tyle potrzeba. —
        


ORCIO
        
                Widzę duchem blade ich postacie, poważne, kupiące się na sąd straszny. — Oskarżony już nadchodzi i jako mgła płynie. —
        


CHÓR GŁOSÓW
        
                Siłą nam daną — za męki nasze, my, niegdyś przykuci, smagani, dręczeni, żelazem rwani, trucizną pojeni, przywaleni cegłami i żwirem, dręczmy i sądźmy, sądźmy i potępiajmy — a kary Szatan się podejmie. —
        


MĄŻ
        
                Co widzisz? —
        


ORCIO
        
                Oskarżony — oskarżony — ot, załamał dłonie. —
        


MĄŻ
        
                Kto on jest? —
        


ORCIO
        
                Ojcze — Ojcze!
        


GŁOS JEDEN
        
                Na tobie się kończy ród przeklęty — w tobie ostatnim zebrał wszystkie siły swoje i wszystkie namiętności swe, i całą dumę swoją, by skonać. —
        


CHÓR GŁOSÓW
        
                Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś — potępion na wieki. —
        


MĄŻ
        
                Nic dojrzeć nie mogę, a słyszę spod ziemi, nad ziemią, po bokach westchnienia i żale, wyroki i groźby. —
        


ORCIO
        
                On teraz podniósł głowę, jako ty, Ojcze, kiedy się gniewasz — i odparł dumnym słowem, jako ty, Ojcze, kiedy pogardzasz. —
        


CHÓR GŁOSÓW
        
                Daremno — daremno — ratunku nie ma dla niego ni na ziemi, ni w niebie.
        


GŁOS JEDEN
        
                Dni kilka jeszcze chwały ziemskiej, znikomej, której mnie i braci moich pozbawili naddziady twoje — a potem zaginiesz ty i bracia twoi — i pogrzeb wasz jest bez dzwonów żałoby — bez łkania przyjaciół i krewnych — jako nasz był kiedyś na tej samej skale boleści. —
        


MĄŻ
        
                Znam ja was, podłe duchy, marne ogniki, latające wśród ogromów anielskich. —
        
                idzie kilka kroków naprzód
        


ORCIO
        
                Ojcze, nie zapuszczaj się w głąb — na Chrystusa imię święte zaklinam cię, Ojcze. —
        


MĄŻ
        
                wraca
        
                Powiedz, powiedz, kogo widzisz? —
        


ORCIO
        
                To postać —
        


MĄŻ
        
                Czyja?
        


ORCIO
        
                To drugi ty jesteś — cały blady — spętany teraz męczą ciebie — słyszę jęki twoje —

                pada na kolana
                
                Przebacz mi, Ojcze — Matka pośród nocy przyszła i kazała...
                
                mdleje
        


MĄŻ
        
                chwyta go w objęcia
        
                Tego nie dostawało. — Ha! dziecię własne przywiodło mnie do progu piekła! — Mario! — nieubłagany duchu — Boże! i Ty, druga Maryjo, do której modliłem się tyle! —
                
                Tam poczyna się nieskończoność mąk i ciemności. — Nazad! — muszę jeszcze walczyć z ludźmi — potem wieczna walka. —
                
                ucieka z synem
        


CHÓR GŁOSÓW
        
                w oddali
        
                Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś — potępion na wieki. —
        





Sala w zamku Świętej Trójcy. — Mąż, kobiety, dzieci, kilku starców i hrabiów klęczących u stóp jego — Ojciec Chrzestny stoi w środku sali — tłum w głębi — zbroje zawieszone, gotyckie filary, ozdoby, okna. —


MĄŻ
        
                Nie — przez syna mego — przez żonę nieboszczkę moją, nie — jeszcze raz mówię — nie. —
        


GŁOSY KOBIECE
        
                Zlituj się — głód pali wnętrzności nasze i dzieci naszych — dniem i nocą strach nas pożera. —
        


GŁOSY MĘŻCZYZN
        
                Jeszcze pora — słuchaj posła — nie odsyłaj posła. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Całe życie moje obywatelskim było i nie zważam na twoje wyrzuty, Henryku. — Jeślim się podjął urzędu poselskiego, który w tej chwili sprawuję, to że znam wiek mój i cenić umiem całą wartość jego. — Pankracy jest reprezentantem obywatelem, że tak rzekę...
        


MĄŻ
        
                Precz z oczu moich, stary. —
        
                na stronie do Jakuba
                
                Przyprowadź tu oddział naszych. —
        


Jakub wychodzi — kobiety powstają i płaczą. — mężczyźni się oddalają o kilka kroków.


BARON
        
                Zgubiłeś nas, Hrabio. —
        


DRUGI
        
                Wypowiadamy ci posłuszeństwo. —
        


KSIĄŻĘ
        
                Sami ułożymy z tym zacnym obywatelem warunki poddania zamku. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Wielki mąż, który mnie przysłał, obiecuje wam życie, bylebyście przyłączyli się do niego i uznali dążenie wieku. —
        


KILKA GŁOSÓW
        
                Uznajemy — uznajemy. —
        


MĄŻ
        
                Kiedyście mnie wezwali, przysiągłem zginąć na tych murach — dotrzymam i wy wszyscy zginiecie wraz ze mną. —
        
                Ha! chce się wam żyć jeszcze! —
        
                Ha! zapytajcie ojców waszych, po co gnębili i panowali! —
        
                do Hrabiego
                
                A ty czemu uciskałeś poddanych? —
                
                do drugiego
                
                A ty czemu przepędziłeś wiek młody na kartach i podróżach daleko od Ojczyzny? —
                
                do innego
                
                Ty się podliłeś wyższym, gardziłeś niższymi. —

                do jednej z kobiet
                
                Dlaczegóżeś dzieci nie wychowała sobie na obrońców — na rycerzy? — Teraz by ci się zdały na coś. — Aleś kochała Żydów, adwokatów — proś ich o życie teraz. —
                
                staje i wyciąga ramiona
                
                Czego się tak śpieszycie do hańby — co was tak nęci, by upodlić wasze ostatnie chwile? — Naprzód raczej ze mną, naprzód, Mości Panowie, tam gdzie kule i bagnety — nie tam gdzie szubienica i kat milczący, z powrozem w dłoni na szyje wasze. —
        


KILKA GŁOSÓW
        
                Dobrze mówi — na bagnety! —
        


INNE GŁOSY
        
                Kawałka chleba już nie ma. —
        


KOBIECE GŁOSY
        
                Dzieci nasze, dzieci wasze! —
        


WIELE GŁOSÓW
        
                Poddać się trzeba — układy — układy! —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Obiecuję wam całość, że tak rzekę, nietykalność osób i ciał waszych. —
        


MĄŻ
        
                przybliża się do Ojca Chrzestnego i chwyta go za piersi
        
                Święta osobo posła, idź skryć siwą głowę pod namioty przechrztów i szewców, bym ją krwią twoją własną nie zmazał. —
        
                
        Wchodzi oddział zbrojnych z Jakubem.
                
        
                Na cel mi wziąć to czoło zorane zmarszczkami marnej nauki — na cel tę czapkę wolności, drżącą od tchnienia słów moich na tej głowie bez mózgu. —
        


Ojciec Chrzestny się wymyka.


WSZYSCY
        
                razem
        
                Związać go — wydać Pankracemu! —
        


MĄŻ
        
                Chwila jeszcze, Mości Panowie! — Chodzi od jednego żołnierza do drugiego. Z tobą, zda mi się, wdzierałem się na góry za dzikim zwierzem — pamiętasz, wyrwałem cię z przepaści. —
        
                do innych
                
                Z wami rozbiłem się na skałach Dunaju — Hieronimie, Krzysztofie, byliście ze mną na Czarnym Morzu. —
                
                do innych
                
                Wam odbudowałem chaty zgorzałe. —
                
                do innych
                
                Wyście uciekli do mnie od złego pana. — A teraz mówcie — pójdziecie za mną czy zostawicie mnie samego, ze śmiechem na ustach, żem wpośród tylu ludzi jednego człowieka nie znalazł? —
        


WSZYSCY
        
                Niech żyje hr. Henryk — niech żyje! —
        


MĄŻ
        
                Rozdać im, co zostało wędliny i wódki — a potem na mury! —
        


WSZYSCY ŻOŁNIERZE
        
                Wódki — mięsa — a potem na mury! —
        


MĄŻ
        
                Idź z nimi, a za godzinę bądź gotów do walki. —
        


JAKUB
        
                Tak mi Panie Boże dopomóż! —
        


GŁOSY KOBIECE
        
                Przeklinamy cię za niewiniątka nasze! —
        


INNE GŁOSY
        
                Za ojców naszych. —
        


INNE GŁOSY
        
                Za żony nasze. —
        


MĄŻ
        
                A ja was za podłość waszą. —
        
                wychodzi
        





Okopy Świętej Trójcy. — Trupy naokoło — działa potrzaskane — broń leżąca na ziemi. — Tu i ówdzie biegną żołnierze — Mąż oparty o szaniec, Jakub przy nim.


MĄŻ
        
                szablę chowając do pochwy
        
                Nie ma rozkoszy, jak grać w niebezpieczeństwo i wygrywać zawżdy, a kiedy nadejdzie przegrać — to raz jeden tylko. —
        


JAKUB
        
                Ostatnimi naszymi nabojami skropieni odstąpili, ale tam w dole się gromadzą i niedługo wrócą do szturmu — darmo, nikt losu przeznaczonego nie uszedł, od kiedy świat światem. —
        


MĄŻ
        
                Nie ma już więcej kartaczy? —
        


JAKUB
        
                Ani kul, ani lotek, ani śrutu — wszystko się przebiera nareszcie. —
        


MĄŻ
        
                A więc syna mi przyprowadź, bym go raz jeszcze uściskał. —
        
        
        Jakub odchodzi.
        
        
                Dym bitwy zamglił oczy moje — zda mi się, jakby dolina wzdymała się i opadała nazad — skały w sto kątów łamią się i krzyżują — dziwnym szykiem także ciągną myśli moje. —
                
                siada na murze
                
                Człowiekiem być nie warto — Aniołem nie warto. — Pierwszy z Archaniołów po kilku wiekach, tak jak my po kilku latach bytu, uczuł nudę w sercu swoim i zapragnął potężniejszych sił. — Trza być Bogiem lub nicością. —
        
                
        Jakub przychodzi z Orciem.
                
        
                Weź kilku naszych, obejdź sale zamkowe i pędź do murów wszystkich, co spotkasz. —
        


JAKUB
        
                Bankierów i hrabiów, i książąt. —
        
                odchodzi
        


MĄŻ
        
                Chodź, synu — połóż tu rękę swoją na dłoni mojej — czołem ust moich się dotknij — czoło matki twojej niegdyś było takiej samej bieli i miękkości. —
        


ORCIO
        
                Słyszałem głos jej dzisiaj, nim zerwali się męże twoi do broni — słowa jej płynęły tak lekko jak wonie, i mówiła: „Dziś wieczorem zasiądziesz przy mnie”. —
        


MĄŻ
        
                Czy wspomniała choćby imię moje? —
        


ORCIO
        
                Mówiła: „Dziś wieczorem czekam na syna mego”. —
        


MĄŻ
        
                na stronie
        
                U końca drogi czyż opadnie mnie siła? — Nie daj tego, Boże! — Za jedną chwilę odwagi masz mnie więźniem twoim przez wieczność całą. —
                
                głośno
                
                O synu, przebacz, żem ci dał życie — rozstajemy się — czy wiesz, na jak długo? —
        


ORCIO
        
                Weź mnie i nie puszczaj — nie puszczaj — ja cię pociągnę za sobą. —
        


MĄŻ
        
                Różne drogi nasze — ty zapomnisz o mnie wśród chórów anielskich, ty kropli rosy nie rzucisz mi z góry. — O Jerzy — Jerzy! — O synu mój! —
        


ORCIO
        
                Co za krzyki! — Drżę cały — coraz groźniej — coraz bliżej — huk dział i strzelb się rozlega — godzina ostatnia, przepowiedziana, ciągnie ku nam. —
        


MĄŻ
        
                Śpieszaj, śpieszaj, Jakubie! —
        

        
Orszak hrabiów i książąt przechodzi przez dolny dziedziniec — Jakub z żołnierzami idzie za nim.


GLOS JEDEN
        
                Daliście odłamki broni i bić się każecie. —
        


GŁOS DRUGI
        
                Henryku, ulituj się! —
        


TRZECI
        
                Nie gnaj nas słabych, zgłodniałych ku murom! —
        


INNE GŁOSY
        
                Gdzie nas pędzą — gdzie?
        


MĄŻ
        
                do nich
        
                Na śmierć. —
                
                do syna
                
                Tym uściskiem chciałbym się z tobą połączyć na wieki — ale trza mi w inszą stronę. —
        


Orcio pada, trafiony kulą.


GŁOS W GÓRZE
        
                Do mnie, do mnie duchu czysty — do mnie, synu mój! —
        


MĄŻ
        
                Hej! do mnie, ludzie moi! —
        
                dobywa szabli i przykłada do ust leżącego
                
                Klinga szklanna jak wprzódy — oddech i życie uleciały razem. —
                Hej! tu — naprzód — już się wdarli na długość szabli mojej — nazad, w przepaść, syny wolności! — 
        


Zamieszanie i bitwa.





Insza strona okopów — słychać odgłosy walki — Jakub rozciągnięty na murze — Mąż nadbiega, krwią oblany.


MĄŻ
        
                Cóż ci jest, mój wierny, mój stary? —
        


JAKUB
        
                Niech ci czart odpłaci w piekle upór twój i męki moje. — Tak mi Panie Boże dopomóż! —
        
                umiera
        


MĄŻ
        
                rzucając płaszcz
        
                Niepotrzebnyś mi dłużej — wyginęli moi, a tamci klęcząc wyciągają ramiona ku zwycięzcom i bełkocą o miłosierdzie! —
                
                spoziera naokoło
                
                Nie nadchodzą jeszcze w tę stronę — jeszcze czas — odpocznijmy chwilę. — Ha! już się wdarli na wieżę północną — ludzie nowi się wdarli na wieżę północną — i patrzą, czy gdzie nie odkryją hrabiego Henryka. — Jestem tu — jestem — ale wy mnie sądzić nie będziecie. — Ja się już wybrałem w drogę — ja stąpam ku sądowi Boga. —
                
                staje na odłamku baszty, wiszącym nad samą przepaścią
                
                Widzę ją całą czarną, obszarami ciemności płynącą do mnie, wieczność moją bez brzegów, bez wysep, bez końca, a pośrodku jej Bóg, jak słońce, co się wiecznie pali — wiecznie jaśnieje — a nic nie oświeca. —
                
                krokiem dalej się posuwa
                
                Biegną, zobaczyli mnie — Jezus, Maryja! — Poezjo, I bądź mi przeklęta, jako ja sam będę na wieki! — Ramiona, idźcie i przerzynajcie te wały!
                
                skacze w przepaść
        





Dziedziniec zamkowy. — Pankracy — Leonard — Bianchetti na czele tłumów — przed nimi przechodzą Hrabiowie, Książęta, z żonami i dziećmi, w łańcuchach. —


PANKRACY
        
                Twoje imię? —
        


HRABIA
        
                Krzysztof na Volsagunie. —
        


PANKRACY
        
                Ostatni raz go wymówiłeś — a twoje?
        


KSIĄŻĘ
        
                Władysław, pan Czarnolasu. —
        


PANKRACY
        
                Ostatni raz go wymówiłeś — a twoje?
        


BARON
        
                Aleksander z Godalberg. —
        


PANKRACY
        
                Wymazane spośród żyjących — idź! —
        


BIANCHETTI
        
                do Leonarda
        
                Dwa miesiące nas trzymali, a nędzny rząd armat i lada jakie parapety. —
        


LEONARD
        
                Czy dużo ich tam jeszcze? —
        


PANKRACY
        
                Oddaję ci wszystkich — niech ich krew płynie dla przykładu świata — a kto z was mi powie, gdzie Henryk, temu daruję życie. —
        


RÓŻNE GŁOSY
        
                Zniknął przy samym końcu. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Staję teraz jako pośrednik między tobą a niewolnikami twoimi — tymi przezacnego rodu obywatelami, którzy, wielki człowiecze, klucze zamku Św. Trójcy złożyli w ręce twoje.
        


PANKRACY
        
                Pośredników nie znam tam, gdzie zwyciężyłem siłą własną. — Sam dopilnujesz ich śmierci. —
        


OJCIEC CHRZESTNY
        
                Całe życie moje obywatelskim było, czego są dowody niemałe, a jeślim się połączył z wami, to nie na to, bym własnych braci szlachtę...
        


PANKRACY
        
                Wziąść starego doktrynera — precz; w jedną drogę z nimi! —
        
        
        Żołnierze otaczają Ojca Chrzestnego i niewolników.
                
        
                Gdzie Henryk? — czy kto z was nie widział go żywym lub umarłym? — Wór pełny złota za Henryka — choćby za trupa jego! —
        
                
        Oddział zbrojnych schodzi z murów.
                
        
                A wy nie widzieliście Henryka? —
        
        


NACZELNIK ODDZIAŁU
        
                Obywatelu wodzu, udałem się za rozkazem generała Bianchetti ku stronie zachodniej szańców, zaraz na początku wejścia naszego do fortecy, i na trzecim zakręcie bastionu ujrzałem człowieka rannego i stojącego bez broni przy ciele drugiego. — Kazałem podwoić kroku, by schwytać — ale nim zdążyliśmy, ów człowiek zeszedł trochę niżej, stanął na głazie chwiejącym się i patrzał chwilę obłąkanym wzrokiem — potem wyciągnął ręce jak pływacz, który ma dać nurka, i pchnął się z całej siły naprzód — słyszeliśmy wszyscy odgłos ciała spadającego po urwiskach — a oto szabla, znaleziona kilka kroków dalej. —
        


PANKRACY
        
                biorąc szablę
        
                Ślady krwi na rękojeści — poniżej herb jego domu. —
                
                To pałasz hrabiego Henryka — on jeden spośród was dotrzymał słowa. — Za to chwała jemu, giliotyna wam. —
                
                Generale Bianchetti, zatrudnij się zburzeniem warowni i dopełnieniem wyroku. —
                
                Leonardzie! —
                
                wstępuje na basztę z Leonardem
        

        
LEONARD
        
                Po tylu nocach bezsennych powinien byś odpocząć, mistrzu — znać strudzenie na rysach twoich. —
        


PANKRACY
        
                Nie czas mi jeszcze zasnąć, dziecię, bo dopiero połowa pracy dojdzie końca swojego z ich ostatnim westchnieniem. — Patrz na te obszary — na te ogromy, które stoją w poprzek między mną a myślą moją — trza zaludnić te puszcze — przedrążyć te skały — połączyć te jeziora — wydzielić grunt każdemu, by we dwójnasób tyle życia się urodziło na tych równinach, ile śmierci teraz na nich leży. — Inaczej dzieło zniszczenia odkupionym nie jest. —
        


LEONARD
        
                Bóg Wolności sił nam podda. —
        


PANKRACY
        
                Co mówisz o Bogu — ślisko tu od krwi ludzkiej. — Czyjaż to krew? — Za nami dziedzińce zamkowe — sami jesteśmy, a zda mi się, jakoby tu był ktoś trzeci. —
        


LEONARD
        
                Chyba to ciało przebite. —
        


PANKRACY
        
                Ciało jego powiernika — ciało martwe — ale tu duch czyjś panuje — a ta czapka — ten sam herb na niej — dalej, patrz, kamień wystający nad przepaścią — na tym miejscu serce jego pękło. —
        


LEONARD
        
                Bledniesz, mistrzu. —
        


PANKRACY
        
                Czy widzisz tam wysoko — wysoko? —
        


LEONARD
        
                Nad ostrym szczytem widzę chmurę pochyłą, na której dogasają promienie słońca. —
        


PANKRACY
        
                Znak straszny pali się na niej. —
        


LEONARD
        
                Chyba cię myli wzrok. —
        


PANKRACY
        
                Milion ludu słuchało mnie przed chwilą — gdzie jest lud mój? —
        


LEONARD
        
                Słyszysz ich okrzyki — wołają ciebie — czekają na ciebie. —
        


PANKRACY
        
                Plotły kobiety i dzieci, że się tak zjawić ma, lecz dopiero w ostatni dzień. —
        


LEONARD
        
                Kto? —
        


PANKRACY
        
                Jak słup śnieżnej jasności, stoi ponad przepaściami — oburącz wspart na krzyżu, jak na szabli mściciel. — Ze splecionych piorunów korona cierniowa.
        


LEONARD
        
                Co się z tobą dzieje? co tobie jest? —
        


PANKRACY
        
                Od błyskawicy tego wzroku chyba mrze, kto żyw. —
        


LEONARD
        
                Coraz to bardziej rumieniec zbiega ci z twarzy — chodźmy stąd — chodźmy — czy słyszysz mnie? —
        


PANKRACY
        
                Połóż mi dłonie na oczach — zadław mi pięściami źrenice — oddziel mnie od tego spojrzenia, co mnie rozkłada w proch. —
        


LEONARD
        
                Czy dobrze tak? —
        


PANKRACY
        
                Nędzne ręce twe — jak u ducha bez kości i mięsa — przejrzyste jak woda — przejrzyste jak szkło — przejrzyste jak powietrze. — Widzę wciąż! —
        


LEONARD
        
                Oprzyj się na mnie. —
        


PANKRACY
        
                Daj mi choć odrobinę ciemności! —
        


LEONARD
        
                O mistrzu mój! —
        


PANKRACY
        
                Ciemności — ciemności! —
        


LEONARD
        
                Hej! obywatele — hej! bracia — demokraty, na pomoc! — Hej! ratunku — pomocy — ratunku! —
        


PANKRACY
        
                Galilaee, vicisti!
        
                stacza się w objęcia Leonarda i kona