2 title: "Jak myśleć o odległej przyszłości, czyli jak powstawały scenariusze"
3 author: "Tomasz Kasprzak, Martyna Woropińska"
4 author_label: "autorzy"
9 W ramach projektu badawczego wykorzystaliśmy elementy metodologii _foresight_
10 ze względu na jej społeczny, kreatywny, procesowy i wielowymiarowy charakter
15 Cel, jaki został postawiony przed zespołem badawczym,
16 to pokazanie możliwych za 25 lat rozwiązań legislacyjnych oraz modeli biznesowych związanych z funkcjonowaniem praw autorskich w szerszym kontekście
17 kultury, społeczeństwa, edukacji, polityk publicznych
18 oraz ekonomii. Efekt tych prac ma stać się przyczynkiem do rozpoczęcia rozmowy nad przyszłością tworzenia, wykorzystywania i udostępniania dzieł kultury.
19 To zadanie – jak i każda inna próba wpłynięcia na zakres i poziom debaty publicznej – jest wyzwaniem ambitnym. Ponadto refleksja nad przyszłością tak odległą
20 jest obarczona dużym ryzykiem, ponieważ dotychczasowe trendy mogą zmienić kierunek, trzeba też zakładać możliwość zaistnienia zdarzeń, które całkowicie
21 zmienią sytuację. Dlatego postanowiliśmy skorzystać
22 z metody badawczej zwanej _foresight_.
24 Metodologia _foresight_ (ang. przewidywanie) pozwala nam na zbliżenie się do sytuacji, jaka będzie miała
25 miejsce za 20-30 lat poprzez opisanie jej w postaci kilku
26 scenariuszy pokazujących możliwy rozwój wypadków<a id="t01" href="#f01"><sup>1</sup></a>.
27 Sama metoda łączy z jednej strony podejście analityczno-badawcze (m.in. analizę dostępnych badań dotyczących interesującej tematyki, tzw. _desk-research_,
28 badania ilościowe, analizy statystyczne) z podejściem
29 opartym na metodach pobudzających myślenie twórcze (warsztaty kreatywne).
31 _Foresight_ to metoda partycypacyjna – jej celem jest formułowanie możliwych wizji przyszłości w oparciu o debatę uwspólniającą różne punkty widzenia. Często wykorzystuje podejście scenariuszowe – w oparciu o trendy
32 i czynniki niepewności formułuje się potencjalne opisy
35 Metodologia ta jest rozwijana od 80 lat, a za jednego
36 z jej prekursorów uważa się amerykańskiego socjologa
37 Williama F. Ogburna<a id="t02" href="#f02"><sup>2</sup></a>, przedstawiciela nurtu determinizmu technologicznego i autora koncepcji opóźnienia
38 kulturowego (determinujący prymat techniki).
40 Jej rozkwit przypadł na drugą połowę XX wieku, kiedy takie firmy jak RAND czy Shell zaczęły ją wykorzystywać w próbach strategicznego przygotowania
41 się do przyszłości. Metoda badań i analiz _foresightowych_ jest wykorzystywana przede wszystkim w planowaniu strategicznym związanym z rozwojem nauk
42 ścisłych i instytucji je wykorzystujących, a także do
43 tworzenia scenariuszy przyszłości dla ściśle zdefiniowanych sektorów gospodarki, przedsiębiorstw
46 _Foresight_ sprawdza się także w tematach społecznych,
47 dzięki technikom, które zachowują społeczne, kreatywne, procesowe i wielowymiarowe podejście do prowadzonego badania i analizy jego wyników.
49 Społeczny charakter _foresightu_ zakłada angażowanie
50 na różnych etapach zarówno ekspertów ściśle związanych z danym tematem, jak i osób reprezentujących
51 bardziej odległe dziedziny. Osobom zaproszonym do
52 projektu należy stworzyć warunki do dyskusji, uzgadniania stanowisk oraz weryfikacji własnych poglądów,
53 by wiedza powstająca podczas projektu miała charakter społeczny.
55 W trakcie warsztatów stosuje się techniki zwiększające
56 kreatywność, by zachęcić do myślenia poza schematami i projektowanie nowych rozwiązań.
58 Procesowe podejście oparte na myśleniu kategoriami
59 przyszłości jest kluczowe dla projektów foresightowych
60 z uwagi na konieczność wielokrotnego sprawdzania tez
61 i pomysłów. Proces to również czas niezbędny do analiz i tworzenia scenariuszy.
63 Wielowymiarowość w _foresighcie_ wyraża się poprzez gotowość do uwzględniania wielu perspektyw
66 Na poziomie organizacji projektów _foresightowych_ powyższe cechy przejawiają się w doborze technik i metod
67 pracy (przestrzeń, metody warsztatowe, _networking_),
68 gotowości do eksperymentowania i weryfikowania oraz
69 otwartości na podejmowanie ryzyka.
71 Na potrzeby niniejszego badania został zaprojektowany
72 proces składający się z trzech etapów:
74 * trzy panele eksperckie (listopad 2013 – luty 2014)
75 prowadzone przy wykorzystaniu kreatywnych
76 metod warsztatowych, na które zostali zaproszeni przedstawicielki
77 i przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych oraz sektorów
78 gospodarki (biogramy wszystkich zaangażowanych osób znajdują
79 się na [osobnej stronie]({{ content_url('/zespol') }}) niniejszego raportu),
83 * ankieta online wypełniana przez zaangażowane
84 w projekt osoby pomagająca uporządkować wiedzę zebraną na jednym z warsztatów,
85 * _desk research_ poświęcony ogólnoświatowym
86 trendom wpływającym na funkcjonowanie praw
89 Kluczową rolę w całym procesie odegrały warsztaty z udziałem ekspertek i ekspertów, których celem
90 było wypracowanie czterech scenariuszy przyszłości.
91 Jednocześnie warsztaty realizowały postulat partycypacyjności – uczestnikami spotkań byli przedstawiciele zarówno autorów, pośredników jak i użytkowników
92 dóbr kultury, czyli wszystkie zaangażowane w tworzenie
93 i wykorzystywanie praw autorskich strony. Spotkania
94 miały charakter warsztatowy, wykorzystujący techniki
95 kreatywne i z zakresu treningu twórczości.
97 Celem pierwszego warsztatu było zdefiniowanie przedmiotu projektu – odpowiedzenie na pytanie, czym są
98 dzisiaj prawa autorskie (kontekst, zakresy, sposoby
99 użycia, aktorzy) – oraz zdefiniowanie trendów, które mogą wpływać na prawa autorskie w przyszłości
100 (m. in. na bazie wyników desk researchu). Wśród omawianych trendów znalazły się tendencje opisujące zmiany społeczne, ekonomiczne, technologiczne i kulturowe.
102 Dyskusja o trendach była punktem wyjścia do wyboru kluczowych dla dalszego tworzenia scenariuszy
103 przyszłości „czynników niepewności”, czyli takich zjawisk, których kierunków i siły rozwoju nie jesteśmy
104 w stanie przewidzieć. Osie stworzone przez przecinające się „czynniki niepewności” wyznaczają pola służące budowaniu poszczególnych scenariuszy. Przyjęliśmy
105 założenie, że na potrzeby tego projektu zostaną wybrane
106 dwa takie czynniki kluczowe dla przyszłości tworzenia,
107 wykorzystywania i udostępniania kultury, które wyznaczą cztery scenariusze.
109 Pomiędzy warsztatami ekspertki i eksperci, wykorzystując
110 ankietę online, zhierarchizowali pod względem ważności
111 i prawdopodobieństwa występowania trendy (z listy wypracowanych wcześniej około 60 pozycji każdy wskazywał
112 na 10-stopniowej skali te, które według niego będą miały
113 największy wpływ na przyszłość tworzenia, udostępniania i wykorzystywania dóbr kultury w kontekście prawa
114 autorskiego za 25 lat w Europie). W ten sposób zostało
115 wybranych 17 trendów, które stanowiły punkt odniesienia
116 w tworzeniu scenariuszy – ich opis znajduje się w rozdziale
117 [„Co nas czeka?”]({{ content_url('/co-nas-czeka') }}) niniejszego raportu.
119 Drugi warsztat otwierał proces formułowania i pogłębiania scenariuszy przyszłości w perspektywie roku
120 2040. Punktem wyjścia było wybranie dwóch kluczowych „czynników niepewności” (osi), za które zostały
123 * konwergencja usług versus dywergencja usług
124 świadczonych przez pośredników w obrocie dziełami kultury;
125 * podejście pro-rynkowe versus podejście pro-wspólnotowe wyrażane w politykach publicznych (państwa i organizacji międzynarodowych, takich jak
128 Z przecięcia tych dwóch osi powstały cztery możliwe
131 <img src="{{ media_url('images/roza.png') }}" style="width: 100%;">
133 Dalsza praca ekspertek i ekspertów polegała na wypełnianiu scenariuszy treścią i ciągłym sprawdzaniu
134 przyjmowanych w trakcie pracy założeń pod kątem
135 wybranych trendów, grup interesów (autorów, pośredników, przedstawicieli systemu stanowiącego prawo
136 oraz użytkowników). Tworząc scenariusze, próbowano odpowiedzieć na pytania związane z każdym z nich,
139 * jak wygląda społeczeństwo obywatelskie?
140 * jaki jest wzorzec udanego życia?
141 * jak wygląda system edukacji?
142 * jak wygląda system ekonomiczny?
143 * jak funkcjonuje sektor kreatywny?
144 * jaka jest sytuacja twórców i twórczyń tzw. kultury wysokiej i sztuki krytycznej?
145 * jaki jest model uczestnictwa w kulturze?
146 * jak technologia wpływa na konsumpcję kultury?
147 * jak prawo traktuje autora i użytkownika kultury, jak reguluje relację pomiędzy nimi?
149 Ostatni, trzeci warsztat poświęcony był doprecyzowaniu
150 i pogłębieniu poszczególnych scenariuszy oraz przyjrzeniu się sytuacji różnych aktorów w każdym z nich.
151 Warto zwrócić uwagę, że wszystkie warsztaty przebiegały w sposób niezwykle dynamiczny, przy dużym zaangażowaniu osób biorących w nich udział.
153 Na podstawie szczegółowej analizy tych czterech scenariuszy Miłada Jędrysik, dziennikarka, która brała udział
154 we wszystkich spotkaniach eksperckich, przygotowała
155 narracyjny opis poszczególnych możliwych „światów”,
156 stanowiących główną część niniejszego raportu.
158 Wypracowane scenariusze mogą stanowić punkt wyjścia
159 do poszerzania zakresu debaty i w dalszym kroku uwspólniania podejść do praw autorskich przez szerszą niż obecnie grupę autorów, pośredników oraz użytkowników dzieł
160 kultury. Autorzy projektu „Scenariusze przyszłości bibliotek” podkreślają, że „_Foresight_ jest przede wszystkim
161 sposobem na oswajanie się z myśleniem o przyszłości
162 oraz na przyjęcie proaktwnego stosunku do zachodzących
163 zmian”<a id="t03" href="#f03"><sup>3</sup></a>. Ponadto, poprzez włączenie różnych perspektywy i aktorów, stwarza możliwość werbalizacji stanowisk
164 przez osoby i grupy wyłączane z dominującego dyskursu.
165 W tekście „Prospektywa, czyli zarządzanie przyszłością”
166 Edwin Bendyk<a id="t04" href="#f04"><sup>4</sup></a> twierdząco odpowiada na pytanie, czy metoda _foresight_ może pomóc w mierzeniu się z realnymi
167 wyzwaniami. Takim realnym wyzwaniem dla osób zainteresowanych kształtowaniem relacji społecznych, edukacji, sektora kreatywnego, kultury i technologii w Europie
168 w perspektywie 25 lat jest w naszym przekonaniu kształt
171 Zapytaliśmy troje ekspertów o ich opinię na temat przyszłości norm i praktyk związanych z prawem autorskim.
172 -----------------------------------------------------------------------------------------------------------
174 ### Justyna Hofmokl, badaczka Internetu i działaczka na rzecz wolnej kultury:
176 Nie jesteśmy w stanie zahamować apetytu użytkowników
177 na filmy, muzykę, teksty czy obrazy, który został rozbudzony przez rozwój Internetu. Dostępność wszelkich dóbr
178 kultury na wyciągnięcie ręki sprawiła, że oczekujemy nowości w dobrej rozdzielczości i dowolnej wersji językowej
179 natychmiast. Sądzę, że działania dostawców treści kultury
180 będą zmierzały w większym stopniu ku zaspokojeniu pragnień konsumentów niż penalizowaniu działań prowadzących do uzyskania dostępu do treści. Oferta komercyjna,
181 w systemie abonamentowym będzie się zapewne rozwijać,
182 a autorzy będą się na nią zgadzać nawet wbrew własnemu
183 interesowi. Naiwnością byłoby wierzyć, że główni gracze
184 na rynku medialnym ustąpią sieci rozproszonych grup entuzjastów, którzy dzielić się będą między sobą wyselekcjonowanymi źródłami. W tym sensie tezy o fundamentalnej
185 rewolucji i przekazaniu całej władzy nad obiegiem dóbr
186 kultury internautom były zdecydowanie nazbyt optymistyczne. Mnie osobiście cieszy fakt, że Internet umożliwia
187 łatwy dostęp do nisz, a poszukujący różnorodności z całą
188 pewnością mogą do nich dotrzeć.
190 Prawo autorskie nie jest dostosowane do rzeczywistości, w której w każdej minucie powstają gigabajty
191 nowych treści, a użytkownicy oczekują, że będą mogli
192 nie tylko swobodnie się z nimi zapoznać, ale również
193 przesłać dalej czy przerobić. Dlatego w obecnej postaci
194 jest obciążeniem, a nie usprawnieniem obiegu kultury. Nie możemy jednak spodziewać się szybkiego nadejścia rewolucji w legislacji. Ja liczę na zmianę, która
195 będzie wywołana powolnymi przekształceniami nie
196 tyle na rynku medialnym, co w środowisku naukowym
197 i edukacyjnym. To właśnie w tych obszarach najszybciej
198 adaptowane są wolne licencje, które umożliwiają dzielenie się i przekształcanie treści edukacyjnych. Kolejne
199 pokolenia wychowywane na tak udostępnianych treściach będą oczekiwały podobnej swobody w dziedzinie kultury. To one mogą przeprowadzić reformę prawa
200 autorskiego na miarę nowego stulecia.
202 ### Marcin Beme, twórca serwisu z audiobookami Audioteka.pl:
204 Najważniejsze w obrocie treściami kultury w Sieci jest
205 „dopieszczenie” klientki lub klienta: zaoferowanie im
206 pełnej, stabilnej, łatwej w użyciu usługi. Mobilne technologie w kieszeni każdego potencjalnego użytkownika
207 i użytkowniczki to ogromna szansa rozpowszechniania
208 dostępu do treści kultury. Ale trzeba pamiętać, że konkurencja – w sensie innych treści i rozrywek – jest tylko
209 „one app away”. Okres, przez który człowiek utrzymuje
210 koncentrację na jednym obiekcie zanim zdecyduje się
211 przenieść gdzie indziej (tzw. attention span), jest bardzo krótki, a treści kultury mają inną charakterystykę
212 niż serwisy plotko-kwejkowe-podobne. Jeżeli nie zapewnimy użytkowniczkom i użytkownikom absolutnie wyjątkowego doświadczenia w kontakcie z naszym
213 serwisem, to tak samo łatwo, jak ich zdobyliśmy, możemy ich stracić.
215 „Pirat” moim zdaniem to osoba, która nie dostała satysfakcjonującej oferty w autoryzowanych źródłach.
216 Gros ludzi nie wie, że korzysta z serwisów, które łamią
217 prawo, często przecież za to korzystanie płaci. Jeśli zastanawiamy się, czy łatwiej jest wyszukiwać i karać za
218 nielegalne udostępnianie filmów czy muzyki, czy też
219 z klientów takich serwisów robić klientów serwisów
220 szanujących prawa autorskie, to to drugie rozwiązanie
221 wydaje mi się łatwiejsze. Jednak jeszcze łatwiejsze
222 wydaje się – z punktu widzenia przedsiębiorcy sprzedającego audiobooki – w pierwszej kolejności dotrzeć
223 do tych, którzy dotychczas nie konsumowali kultury
224 w Sieci, ale są uczestnikami mobilnej społeczności i,
225 używają smartfonów i tabletów oraz mają możliwości
226 finansowe, by za dobrze przygotowany serwis zapłacić.
228 ### Bartek Chaciński, dziennikarz i redaktor działu kultury tygodnika „Polityka”:
230 Serwisy _streamingowe_, które dają dostęp do jak największej ilości zasobów w Sieci w cenie jednego abonamentu, to zdecydowanie przyszłość. Po latach prób
231 i błędów wreszcie się okazało, że jakiś model się sprawdza. Przykłady ze Skandynawii, która stała się poligonem takich rozwiązań, pokazują, że minimalizują one
232 nielegalny obrót plikami i zastępują go. Serwisy _streamingowe_ będą służyły do zapoznania się z komercyjnymi wytworami kultury – fani, pasjonaci pójdą dalej,
233 kupując płyty lub uczestnicząc w koncertach ulubionych wykonawców.
235 Może zyski z tych nowych modeli dystrybucji nie będą
236 takie, jakich by się spodziewali autorzy, ale przynajmniej
237 ich utwory będą sprzedawane, a nie brane za darmo.
238 Zresztą dajmy temu rynkowi jeszcze się rozwinąć, prawdziwe korzyści mogą jeszcze przyjść.
240 Jednocześnie wydaje się, że ruch Creative Commons,
241 którego jestem gorącym zwolennikiem, wydaje się słabnie. Może wraz ze zmianami, które przyniosą serwisy
242 _streamingowe_, dojdzie do umocnienia status quo, jeśli
243 chodzi o prawo autorskie, bo skoro okaże się, że można
244 zarabiać na starych warunkach, to po co je zmieniać.
249 <div class="przypisy">{%- filter markdown -%}
252 <a id="f01" href="#t01">1: </a>Por. Kuciński J., Podręcznik metodyki foresight dla ekspertów projektu Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza
253 „Akademickie Mazowsze 2030”, Warszawa 2010
255 <a id="f02" href="#t02">2: </a>Zob. Bell W., Foundations of Futures Studies, Volume 1: Human Science
256 for a New Era, New Jersey 2003
258 <a id="f03" href="#t03">3: </a>Tarkowski A., Bendyk E., Scenariusze przyszłości bibliotek, Warszawa 2011
260 <a id="f04" href="#t04">4: </a>Bendyk E., Prospektywa, czyli zarządzanie przyszłością, (w:), Scenariusze
261 rozwoju lokalnych polityk kultury, Warszawa 2012
263 jeśli chcecie państwo podzielić się swoimi uwagami na temat
264 wyników naszego badania, prześlijcie je na adres:
265 <a href="mailto:fundacja@nowoczesnapolska.org.pl">fundacja@nowoczesnapolska.org.pl</a>.
fnp / static.git / blob